D. D. Safarova sport morfologiyasi

III 
bosqich  -   turg‘unli  adaptatsiya  bosqichi. 
Bu  bosqichda 
to‘qima va a’zolardagi ro‘y beradigan o‘zgarishlar o‘z nihoyasiga 
“struktur iz”ni qoldirgan darajasigacha yetgan bo‘ladi. Adaptatsiya 
jarayonida “struktur izi”ning paydo bo‘lishi -  organizmning nafa- 
qat turli jismoniy yuklamalarga nisbatan moslashish jarayonining 
rivojlanishini  ta’minlandi  degani,  balki  turli  zararli  ta’sirotlarga 
nisbatan  chidamlilik,  kasalliklarga  chalinmaslik  xususiyatiga  ega
29

---

boiishni  va  biologik  barkamollikka  erishishganligi  to‘g ‘risida 
dalolat  beradi.  Jismoniy  tarbiya  va  sport  bilan  shug‘ullanishning 
rivojlanayotgan  organizmga  ijobiy  ta’siri  zaminida  organizmdagi 
hamma  a’zolar,  tizimlar  va  yaxlit  organizmning  ichki  va  tashqi 
muhitlar  o‘zgarishlariga,  ijtimoiy  hayotda  yuz  beradigan  o‘zga- 
rishlarga  keng  miqyosda  moslashish  xususiyatlarining  shakl- 
lanishi  yotadi.  Kam  harakatlik  (gipokineziya)  sharoitida  voyaga 
yetgan  bolalar va  o‘smirlar  organizmi  va  a’zolarining  moslashuv 
xususiyati qoniqarli darajadaboimaydi. Shu sababli ular organizmi 
tashqi  muhit,  ichki  muhit  hamda  faoliyatning  turli  va  keskin 
o‘zgarishlariga o‘z  vaqtida va yetarli  darajada  moslasha  olmaydi. 
Natijada  bolalar  organizmida  turli  xil  patologik  jarayonlar  va 
kasalliklar  kelib  chiqadi.  Bu  hol  ayniqsa,  voyaga  yetgan  ayollar 
a ’zolarining  homiladorlikka  xos  b o igan  yuqori  va  uzluksiz 
ortib  boruvchi  faollikni  bajarishga  moslasha  olmasligi  oqibatida 
ko‘plab  kasalliklar  kelib  chiqishiga  sabab  boiadi.  0 ‘z  o‘mida 
bunday ayollardan tugilgan avlodlaming ham hayoti mobaynidagi 
moslashuv xususiyatlari cheklangan boiishi mumkin.
“Stmktur izi”ning birinchi  namoyon  etadigan  xususiyatlaridan
-   bu  neyrogormonal  apparatining  faoliyatini  keskin  o‘zgarishi 
natijasida turg‘unli  shartli reflektor dinamik stereotip  shakllanadi. 
Harakat ko‘nikmalaming xili ortadi.
Bundan  tashqari,  stress  -   ta’minlovchi  simpatiko-adrenal  ti- 
zimining  funksional  imkoniyatlari  ortib,  uning  faoliyati  juda 
tejamlilik  bilan  bajariladi.  Bunday  tejamli  adaptatsiyaga  misol: 
mashqlangan  odamlarda  bir  xil  beriladigan  standart  yuklamaga 
javoban ajralayotgan katexolaminlaming miqdori, mashqlanmagan 
odamlarga  nisbatan  ancha  past  ko‘rsatkichlar  bilan  ta’minlanadi. 
“Stmktur  izi”ning  yana  bir  xususiyatlaridan  biri  -   bu  jismoniy 
yuklamalar  moslashishida  o‘zgarishlar  nafaqat  neyrogormonal 
tizimda  ro‘y  beradi,  balki  harakatlami  ta’minlovchi  -   tayanch- 
harakat  apparatida  ham  o‘zgarishlar  kuzatiladi.  Tayanch-harakat