D. D. Safarova sport morfologiyasi

bo ‘ shliqning 
endoplazmatik
 
to‘r bo‘shliqlari bilan tutashishi;
8  -   yadro  teshiklari  (poralari);
9 -  yadrocha;  10 -  Goldji tur ap-
 
parati;  11  -  sekretor vakuolalar;
 
12  -   mitoxondriyalar;  13  -   li-
 
zosomalar;  14  -   fagositoz  ja-
 
rayonining  uchta  ketma-ket  ke-
tuvchi  bosqichlari;  15  -   hujayra  sitolemmasining  endoplazmatik  to‘r  mem-
 
branalari bilan bog‘lanishlari;  16 -  sitolemma o ‘simtalari.
1-jadval
Hujayra tarkibi
Sitoplazma
Sitolemma
Organellalar
Kiritmalar
Sitozol
Yadro
Sitolemma
Hujayrada
Hujayrada
Sitoplazmani Yadro
yoki
doimiy bo‘lgan
doimiy
organellarsiz
membranasi
plazmolemma ma’lum
bo‘lmagan
bo‘lgan
yoki
-  bu kim-
tuzilishga
moddalar:
sof qismini
kariolemma.
yoviy tarkibi
va muayyan
Trofik
-  sitozol
Xromatin
jihatdan
funksiyalami
kiritmalar.
deyiladi.
Yadrocha
oqsil va yog‘
bajarishga
Sekretor
Sitozol
Karioplazma
komleksi,
moslangan
kiritmalar.
tarkibida
yoki yadro
uch qavatli
qismlarga
Ekskretor
oqsillar
shirasi -
tuzilishga
organellalar
kiritmalar.
fermentativ
4 kompo-
ega bo‘lgan
deyiladi.
Pigment
aktivlikka
nentlardan
elementar
I.  Sitoplazmani
kiritmalar
ega bo‘lgan
iborat
membrana.
asosiy mem-
kimyoviy
branali
birikmalar,
organellalar:
hujayra
22

---

1-jadvalning davomi
Donador
endoplazmatik
to‘r.
Donasiz 
endoplazmatik 
to‘r Gol’dji 
apparati
Mitoxondriyalar
Lizosomalar
II.  Sitoplaz-
maning
membranasiz
organellalariga
kiradi:
ribosoma va
polisomalar
mikronaychalar
sentriolalar,
xipchinlar va
kiprikchalar
Fibrillar
strukturalar
4-rasm. Me’da osti bezi oxirgi sekretor
 
bo‘limlarining  hujayra  sitoplazma  va
 
yadrolarida  ribonuklein  kislotasining
 
mavjudligi:  Preparatlar  yashil  metil  va
 
pironin bilan bo‘yalgan x  1515:
1  -  yadro; 2 -  yadrocha;  3 -  sitoplazma, 
RNK pironin bilan qizil rangga bo‘yalgan.
5-rasm.  Orqa  miyaning  nerv  hu-
 
jayralar tarkibidagi RNK:
1  -   nerv  hujayrasining  yadrosi;  2  -   ya- 
drocha; 3 -  sitoplazma.
funksiyasini
bajarishni
ta’minlab
beruvchi
molekula va
ionlar tashkil
etadi.
•V*
23

---

Nazorat savollari
1.  Sport morfologiyasi fani nimani o ‘rgatadi?
2.  Sport morfologiyasi fanining vazifalarini ayting.
3.  Sport morfologiyasi fanining asoschilari kimlar?
4. PF. Lesgaft-jism oniy tarbiya nazariyasining asoschisi, sport
 
morfologiya fanining rivojlanishida  ishlab chiqqan prinsiplari va
 
holatlarini aytib bering.
5.  Zamonaviy sport morfologiya faniningyo ‘nalishlari va ilmiy
 
izlanishlarini so ‘zlab bering.
6.  Sport  morfologiyada  keng  qo ‘llaniladigan  uslublarni  kelti-
 
ring.
7.  Somatoskopiya va somatotiplash  usullarini ta 'riflab bering.
8.  Organizmning yaxlit tizim ekanligi haqida tushuncha bering.
9.  Tizim, a ’zo, to ‘qima, hujayra degan tushunchalarning ta ’rifini
 
aytib bering.
10.  Elektron  mikroskop  ostida  hujayrada  aniqlanadigan  tuzil-
 
malar  va  ularning  modda  almashinuvida  ahamiyati  haqida  ayt-
 
ing.
11.  Hozirgi sport motfologiyasi fanida genetik yo ‘nalishning mo-
 
hiyatini keltiring.
24

---

2-bob. ADAPTATSIYA JARAYONINING
 
TIBBIY-BIOLOGIK ASOSLARI
2.1. Adaptatsiya haqida tushuncha
Adaptatsiya muammosi nafaqat ijtimoiy fanlaming balki tibbiy- 
biologik fanlaming ilmiy muloqatlarining mavzusidir.
Tashqi  va  ichki  muhit  omillar  ta’siriga javoban  organizmning 
moslashuv jarayoniga 
adaptatsiya
 deyiladi. Adaptatsiyaning ijobiy 
tomonlaridan organizmni hamma a ’zolarining ta’sirotlarga javoban 
o‘z  vazifalarini  bajarishga  tayyor  bo‘lganligidir.  Shaxsiy  yoki 
individual  adaptatsiya  deganda  hayot  mobaynida  rivojlanadigan 
moslashuv jarayoni  bo‘lib,  organizmning  tashqi  yoki  ichki  muhit 
sharoitining  ma’lum  bir  omili  ta’siriga  nisbatan  chidamlilik  yoki 
turg‘unlik  holatining  hosil  bo‘lishi  tushuniladi.  Agar  oldin  hayot 
uchun  xavf  tug‘diradigan  omilga  nisbatan  turg‘unlik  paydo 
bo‘lishi bilan birga yangi o‘zgargan muhitga nisbatan keng yoki tor 
donozologik reaksiya javoblari  hosil  bo‘lsa,  unda to‘liq  o‘zgarish 
yoki  chala  o‘zgarish  bilan  ro‘y  beradigan  moslashuv  haqida 
gapirish mumkin.
Adaptatsiya  muammosi  nazariy  va  amaliy  ahamiyatga  ega. 
Ma’lumki, jamiyatda  adaptatsiya  aholining  m a’lum  bir  geografik 
joydan  ikkinchi joyiga  migratsiya  -   ko‘chib  o‘tish jarayonlarida 
namoyon bo‘ladi. Masalan,  adaptatsiya jarayonining idora etilishi 
va undan to‘g‘ri foydalana olish taktikasini ishlab chiqish ayniqsa 
turli  yoshdagi  va  toifali  aholini  sovuq  yoki  issiq  iqlimli  sharoit- 
ning o‘zgartirishi, yuqori va stressor yuklamalarga  moslashuvida 
ayniqsa katta ahamiyatga ega.  Adaptatsiya jarayoni rivojlanishida 
ikkita bosqich tafovut qilinadi:  oldingi bosqich -  “tez vaqtli adap- 
tatsiya”  yoki  takomillashmagan  bosqich  deb  nomlanadi.  Keyingi 
bosqich -  “uzoq vaqtli yoki takomillashgan adaptatsiya” deyiladi.
25

---

Boshlang‘ich  bosqichda  ma’lum  qo‘zg‘atuvchi  omil  ta’sirida 
oldin hosil boigan tayyor fiziologik mexanizmlar orqali adaptatsiya 
reaksiyasi kelib chiqadi. Tez vaqtli adaptatsiyaning ko‘rinishlaridan 
misol  tariqasida  hayvonning  og‘riqqa javoban  qochishi,  sovuqqa 
nisbatan tanadan issiqlik ajralishi, havoda kislorod yetishmasligiga 
o‘pkada  ventilatsiyaning  tezlashishi,  yurakning  minutli  hajmini 
oshishini  ko‘rsatish  mumkin.  Bu  bosqichdagi  adaptatsiyaning 
xususiyatlaridan biri -  bu  organizmda mavjud b o igan  zaxiralari- 
ning sarflanishi. Masalan, mashqlanmagan vajismoniy tayyorgarligi 
boim agan  odam  yugurayotganida  barcha  a’zolarining  ishi  mak- 
simal  darajadagi  fiziologik  imkoniyatlarining  sarf qilishini  talab 
qiladi. Natijada adaptatsiya qisqa vaqt mobaynida barcha tizimlari 
va a’zolaming katta hajmli ish bajarilishini majbur qilishi natijasida 
chala  yoki  takomillashmagan  adaptatsiyani  rivojlantiradi.  Uzoq 
vaqtli adaptatsiyaning hosil boiishi uchun tashqi yoki ichki muhit 
omillari organizmga o‘z ta’sirini uzoq vaqt davomida va birin-ketin 
takrorlanishi orqali asta-sekin paydo boiadi. Natijada organizmda 
qisqa  muddatli  adaptatsiyaning  bir  necha  marta  takrorlanishi 
natijasida miqdoriy ko‘rsatkichlaming yangi sifat ko‘rsatkichlarga 
aylanishi kuzatiladi.
Demak,  organizm  adaptatsiyalashmagan  holdan  adaptatsiya- 
lashgan  holga  o‘tadi  va  yangi  sifatga  ega  boiadi.  Qisqa  mud- 
datli  adaptatsiyadan  so‘ng  uzoq  muddatli  adaptatsiyaning  rivoj- 
lanishi  hayotning  davomiyligini,  yangi  yashash  muhitlarining 
egallashini,  natijada  yashash  arealining  kengayishini,  insonning 
esa  jamiyatdagi  ijtimoiy-iqtisodiy  o‘zgarishlarga  moslashuvini 
ta’minlaydi.  Kompensatsiya  -   moslashuv  jarayonlari  natijasida 
shakllangan b o iib , bunday moslashuv y o ii uchun hujayralaming 
ichki  tuzilishida  gipertrofiya  va  giperplaziya  hodisaning  ro‘y 
berishi kuzatiladi.
Organizmning  reaktivlik  doirasi  qanchalik  keng  b o isa,  u 
xavfli  omillar  ta’siridan  shunchalik  ishonchli  muhofazalangan 
boiadi.  Organizmining  funksional  holati  uning  asosiy  tizimlarda
26

---

zaxiralaming  mavjudligi  bilan  belgilanadi,  asosiy  funksional 
tizimlaming  «zaxiradagi  quvvati  yig‘indisi»  faqat  salomatlikning 
holatinigina  tavsiflab  qolmay,  insonning  kasallikka  munosabatini 
ham  belgilaydi.  Organizmning  zaxiradagi  imkoniyatlari  salo- 
matlikning  ko‘rsatkichlaridan  biri  hisoblanib,  insonning  yashash 
qobiliyatini  ham  ko‘rsatadi.  Ulaming  ahamiyati,  ayniqsa,  tashqi 
muhitdagi o‘zgarishlar vaqtida, tanglik va tanglikka yaqin vaziyat- 
larda,  u  yoki  bu  kasalliklaming  rivojlanishi  vaqtida,  keksayish 
jarayonida ortadi. Insonning zaxiradagi imkoniyatlari konsepsiyasi 
organizmga  tarixan  ato  etilgan  obyektiv  imkoniyatlarga tayanadi. 
Sog‘lom  kishi  katta  hajmli  jismoniy  ish  bajarish  bilan  bog‘liq 
hayot  faoliyati  jarayonida  tabiiy  zaxira  hisobiga  funksiyalaming 
yanada  maqbullashishi  yuz  beradi,  faol  harakatchanlik  hattoki 
inson  genomini  ham  o‘zgartirish  qobiliyatiga  ega.  Demak,  adap- 
tatsiya  muammosini  yechish  -   bu  organizmning  nafaqat  jis- 
moniy  yuklamalarga  moslashuv  jarayonlarining  xususiyatlarini 
o‘rganishdir,  balki  adaptatsion  imkoniyatlami  hisobga  olgan 
taqdirda  mashqlanish jarayonini  tashkil  etish,  balki  turli  stressor 
vaziyatlaming  ta’siri  orqali  inson  salomatligiga  ham  ta’sirini 
tahlil  qilish  mumkin.  Mazkur  muammoning  yechimi  insonning 
imkoniyatlarini  baholashga  yangicha  yondoshish  uchun  sharoit 
yaratadi,  kishilami  bolaligidan  va  butun  ongli  hayoti  davomida 
ta’lim  va  jismoniy  tarbiya  berish  jarayonlari  samaradorligini 
oshirishga olib keladi.