D. D. Safarova sport morfologiyasi

1.2. Zamonaviy morfologiya fanida funksional,
 
genetik va ekologik yo‘nalish!ari
Sport morfologiyasi  fanining rivojlanishi  P.F.Lesgaft,  M.F.Iva- 
niskiy,  A.A.Gladisheva  nomlari  bilan  bogiiq.  Sport  morfologiya 
fanining poydevorini yaratgan olim P.F.Lesgaft hisoblanadi. Odam 
tanasining  ayrim  a’zolari  va  tizimlari  tuzilishini  ulaming  funksi- 
yasi (faoliyati) bilan uzviy bo g iiq  ravishda o‘rganish morfologlar 
tomonidan  shakl  va  funksiyaning  dialektik birligi  to iiq   tan  olin- 
ganligining  dalolatidir.  Р.Ғ.  Lesgafit  esa  bu  materialistik  dunyo 
qarash  g‘oyasining  morfologiya  namoyondasi  sifatidagi  himo- 
yachisi  va  tashviqotchisi  boigan.  U  yaratgan  va  rivojlantirgan 
nazariy anatomiya qonuniyatlari, jumladan, suyaklar o‘sishi qonu- 
niyatlari, mushaklar, bo‘g‘imlar, ichki a ’zolarining tuzilishi hamda 
tomirlaming tarmoqlanish  qonuniyatlar zaminini  shakl  va funksi- 
yaning dialektik birligi g‘oyasi asosida yaratilgan.
Р.Ғ.  Lesgaft  anatomiya  fanida jismoniy  tarbiya,  sport  va tibbi- 
yot  amaliyotlari  bilan uzviy bog iiq  boiishi,  ilg‘or yo‘nalishning 
funksional  anatomiyaning  asoschilaridan  biridir.  Uning  “Nazariy 
anatomiya  asoslari”  (“Основм  теоретической  анатомии”) 
nomli  fundamental  asaridagi  g‘oyalar  hozirgi  kunda  zamonaviy 
anatomiya fani rivoji uchun poydevor b o iib  xizmat qilmoqda.
Р.Ғ. Lesgaft  1892-yilda nashr  etilgan “Nazariy anatomiya asos- 
lari” nomli noyob asarida odam anatomiyasining o‘rganish borasida 
yangi y o i-y o ‘riqlar va uslublami  izxor qildi.  Dunyo olimlari  ora- 
sida tasviriy anatomiya g‘oyalari ustunlikka ega b o igan davr uchun 
Р.Ғ. Lesgaftning funksional anatomiya g‘oyalari uning chuqur ilmiy
8

---

fikrlash,  ixtirochilik va yangilikka  intilish  qobiliyatlaridan dalolat 
berdi.  Harbiy-tibbiyot  akademiyasining  professori  V.L.Gruber 
tasviriy  anatomiyadan  bir  qancha  asarlar  yaratgan,  Rossiyada 
birinchi  anatomik  muzeyini  tashkil  qilgan  va  P.F.Lesgaftning 
ustozi bo‘lgan.  ELesgafit o‘z ustozlari va zamondoshlaridan farqli 
o ‘laroq odam tanasi yoki a’zolarining tuzilishini ularga xos bo‘lgan 
funksiyasi bilan bog‘liq ravishda o‘rgandi.
Morfologiya fanining yutuqlari bugungi kunda P.F.Lesgaftning 
nazariy anatomiya g‘oyalari rivojlanishining davomi bo‘lib, nafa- 
qat  yaxlit  organizm  va  a’zolamigina  emas,  balki  to‘qimalar  va 
hujayra  ichra  tuzilmalarga  morfo-funksional  jihatdan  ham  baho 
berishda asos bo‘lib qolmoqda.
Р.Е Lesgaft anatomiya rentgenologik izlanishni kiritgan olimlar 
namoyondasidir.  Hozirda  esa  tirik  odam  anatomiyasini  o‘rganish 
sohasida rentgenologik izlanishlaming qator yangi turlari (elektro- 
rentgenografiya,  mikrorentgenografiya,  rentgenodensitometriya, 
kinotelevizion rentgenografiya, kompyuterli tomografiya va bosh- 
qalar) qatorida “Egizaklar” usuli, kapillaroskopiya, biopsiya uslubi 
va hokazolar qo‘llaniladi.
Р.Е  Lesgaftning ilg‘or va ulug‘  murabbiylik (pedagogik) xusu- 
siyatlari esa uning birinchi bor tabiiy bilimlariga,  antomiya faniga 
asoslanib yaratgan jismoniy tarbiyaning ilmiy asoslarida o‘z aksini 
topdi.
Р.Е  Lesgaft  asos  solgan  g‘oyalar  ma’nosining  o‘nlab  yillar 
mobaynida  ilg‘or  olimlar  tomonidan  chuqurlashtirilishi  va  ken- 
gaytirilishining  hosilasi  sifatida  ommaviy  jismoniy  tarbiya  va 
sportning  rivojida jismoniy  va  mhiy jihatdan  sogiom   shaxslami 
shakllantirish  amaliyotda  muhim  ahamiyatga  ega  b oigan  zamo- 
naviy sport morfologiyasi fani shakllantirildi.
Р.Ғ.  Lesgafitning  zamonaviy  morfologiya  va  biomexanika  fan- 
larining  rivojlanishiga  qo‘shgan  hissalari  bebahodir.  P.F.Lesgaft 
tomonidan 131 ta ilmiy ish chop etilgan: undan 69 tasi anatomiya fani 
bo‘yicha, uning rahbarligi ostida 22 ta dissertatsiya tayyorlangan.

---

P.F.Lesgaftning ishlarini davom ettirgan olimlardan M.F.Ivanis- 
kiy, A.A.Gladishevalami ko‘rsatish lozim.  Sport amaliyotida keng 
qo‘llaniladigan  holat  va  mashqlarini  bajarishda  tayanch-harakat 
apparatini,  ichki  a’zolaming  ishtirokini  aniqlash  uchun  morfolo- 
gik  tahlil  qilish  usuli  tavsiya  etilgan  va  anatomiya  fanida  yangi 
b o iim  -