D. D. Safarova sport morfologiyasi

2.5. Yuqori darajali jismoniy yuklamalar ta’sirida
 
muskullardagi o‘zgarishlar
Og‘ir jismoniy  ishdan  so‘ng  muskulning  tiklanishi  uchun  yetar- 
li  dam  olish  vaqti  ajratilishi  lozim.  Agar  sportchining  imko-
48

---

niyatidan  ortiq  darajada  mashqlar  bajarilishi  davom  etilsa, 
yuklamaning  hajmi  ortib  borilsa,  sportchida  o‘zi  sezmaydigan 
mikrojarohatlar  paydo  bo‘ladi.  Agar  mikrojarohatlar  o‘z  vaqtida 
davolanmasa,  suyak va suyak ustki pardalaming trofikasi buziladi 
va  bir  qancha  morfologik  o‘zgarishlar  paydo  bo‘ladi.  Maksimal, 
submaksimal  yuklamalar  ta’sirida  muskul  tizimida  degenerativ
-  destmktiv  o‘zgarishlar  rivojlanadi  va  bu  o ‘zgarishlar  muskuln- 
ing xususiyatlarini tiklanishiga  salbiy  ta’sir ko‘rsatadi,  aks  holda, 
organizmda surunkali charchash yoki zo‘riqish yuzaga keladi.
N.Z.  Gudz  surankali  charchash natijasida muskullarda yuzaga 
keladigan morfologik o‘zgarishlaming ikki tomonlama bo‘lishini 
ko‘rsatdi.  Bir  tomondan  muskul  tolalarining  parchalanish  jara- 
yoni  kuzatiladi,  ikkinchi  tomondan  muskul  to‘qimasida  ishchi 
gipertofiya  davom  etadi  (zo‘riqish  darajasiga  qarab  o‘zgarishlar 
kuzatiladi).  Mion  tarkibidagi  miofibrillalar  sarkoplazmada  o‘z 
yo‘nalishini  yo‘qotgan  va  tarqoq  holda  joylashgan,  ba’zi  joy- 
larda  miofibrillalaming  uzilishi  yoki  alohida  bo‘lakchalarga 
bo‘linib  ketishi  kuzatiladi,  natijada  muskul  ko‘ndalang-targ‘il- 
lik  xususiyatini  yo‘qotadi.  Sarkolemma  ostida  joylashgan  yad- 
rolaming erib ketishi  ham kuzatiladi.  Sarkoplazmada vakuollalar 
(bo‘shliqlar)  paydo  bo‘ladi  va  ulaming  ichiga  biriktiravchi 
to ‘qimaning  elementlari  o‘sib  kira  boshlaydi  va  muskul  o ‘mida 
biriktiravchi  to‘qima rivojlanadi.  Shunday  qilib, jismoniy  yukla- 
malar  ta’sirida  muskul  tizimida  murakkab  o‘zgarishlar  kelib 
chiqadi va bu o‘zgarishlaming negizida ishchi gipertrofiya yotadi. 
Har  bir  sport  turi  o‘zining  mutaxassislashgan  yuklamalari  bilan 
ta’rifianadi  va  bu  yuklamalaming  bajarilishi  muayyan  mus- 
kul  gurahlarining  faoliyati  bilan  bog‘liq.  Shuning  uchun  tur- 
li  mutaxassisli  sportchilarda  muskul  gurahlari  bir  xilda  rivoj- 
lanmaydi va har xil kuchni namoyon etadi.
Har  qanday jismoniy  mashqlaming  bajarilishidan  oldin,  tana- 
ning a’zolari va tizimlari shiddatli faoliyat bajarilishiga tayyorgar- 
lik  davrini  o‘tishi  lozim.  Bu  davming  asosiy  mohiyati  shundaki,
49

---

jismoniy mashqlami bajarishga birdaniga kirishganda, turli a’zolar 
va tizimlar oliy faoliyat bajarilish darajasiga bir vaqtda emas, balki 
oldinma-ketin, turli vaqt oraliqlarida kirishadi.
Oliy  darajali  jismoniy  mashqlami  bajarishga  tayyorgarlik 
davrida  tana  a’zolari  bir  vaqtda,  ya’ni  sinxron  ravishda  yuqori 
darajali faoliyatko‘rsatishuchuntayyorgarlikko‘radi. Tayyorgarlik 
davridan  so‘ng,  oddiy  elementlardan  tashkil  topgan  harakatlar 
bajariladi,  so‘ng  mashqlar  strukturasi  murakkablashadi,  ulaming 
bajarilish  tempi,  ritmi  oshadi  va  organizmning  hamma  tizimlari 
maksimal  ravishda  yuqori  yuklamalami  bajarishga,  oliy  darajali 
faoliyat  bajarishga  tayyorgarligini  namoyon  etadi.  Tayyorgarlik 
davrida  faqat  muskullaming  “qizishi”  sodir  boim asdan,  balki  -  
qon  aylanish,  nafas  olish  va  boshqa  tizimlar  faoliyati  asta  ortib 
borib,  ular  organizmning  adaptatsiya  yoki  moslashuv  davrida 
erishgan  jismoniy  imkoniyatlarining  yuqori  darajada  namoyon 
boiishini ta’minlaydi.