D. D. Safarova sport morfologiyasi

l
9-rasm.  Suyaklarning klassifikatsiyasi:
1  -   naysimon  suyak;  2  -   yassi  suyak;  3  -   g‘ovak  suyak;  4  -   aralash 
suyaklar.
55

---

2.  Skelet  suyaklarining  funksional  tuzilish  prinsiplari.
Tabiiy  tanlash  va  uzoq  evolutsiya jarayoni  natijasida  odamda  va 
barcha  umurqalilar  vakillarida  muayyan  tuzilishga  ega  bo‘lgan 
skelet shakllangan.  Skelet tuzilishining shu tur vakillarining hayot 
kechirishi  va  organizmga  ta’sir  etuvchi  muhit  sharoitlariga  mu- 
vofiqligi  paleontolog  olimlari  tomonidan  isbotlangan.  Buyuk 
Kyuve  hayvonning  faqat  bitta  suyagidan,  uning  tashqi  qiyofasini 
va  yashash  sharoitlarini  tiklashga  harakat  qilgan.  XIX  asming 
o‘rtalarida skelet mexanik qonuniyatlariga binoan ko‘rilgan degan 
fikrlar  yuritilib,  tirik  tizimga  nisbatan  mexanik  qonuniyatlami 
qo‘llashga harakat  qilingan,  tirik  tizimning  murakkabligi  va  turli 
xil vazifalami bajarish qobiliyatlari nazarda tutilmagan.
Shu  davr  mobaynida  ko‘plab  anatomik  dalillar  to‘planib, 
suyaklar tuzilishi ulaming bajaradigan funksiyasi bilan bog‘liqligi 
kuzatilgan,  mazmuni  jihatdan  o‘zaro  bog‘liqligi  aniqlanmagan 
dalillar  P.F.Lesgaft  tomonidan  tahlil  qilinib,  «Nazariy  anatomiya 
asoslari»  degan  asarida  suyaklar  tuzilishining  ulaming  vazifasi 
bilan  bog‘liqligi  m aium   qonuniyatlarga  asoslanganligi  bayon 
etilgan.
XX  asr  morfologiya  fanini  yangi  dalillar  bilan  boyitdi.  Koi- 
notda  o‘tkazilgan  ilmiy  tekshirishlar,  ortopediya,  travmatolo- 
giya,  biomexanika  va  sport  morfologiyasi  fanlarining  talablari 
suyaklaming  morfologik  tuzilishini  chuqurroq  o‘rganishga  turtki 
boidi.  Funksional  nuqtayi  nazardan  suyaklaming  tuzilishi  bir 
necha prinsiplar asosida ifodalangan.
1-prinsip. 
Suyak  tuzilishida  kompakt  moddasining  kichik 
hajmi  mexanik  pishiqlik  bilan,  g‘ovak  moddaning  hajmi  esa  su- 
yakning chegaralanmagan hajmi bilan mujassamlashadi. Naysimon 
suyaklaming  diafizlari  ingichka  naysimon  b o iib ,  yuzalari  mus- 
kullar  uchun  birikish  sathi  b o iib   xizmat  qiladi.  Suyaklaming 
epifizlari  g‘ovak  moddadan  tuzilgan  bo iib ,  hajmlarining  kat- 
taligi  bo‘g‘im  yuzalarining  sathlariga  va  shu  bo‘g‘im  atrofida 
bajariladigan harakatlar miqdoriga bogiiq.
56

---

2-prinsip. 
Eng  tejamli  va  mexanik  pishiqlikka  ega  bo‘lgan 
suyak  strukturalarga  ichi  bo‘sh,  silindrsimon  tuzilmalar  kiradi. 
Naysimon  suyaklaming  diafizlari,  kompakt moddaning osteonlari 
ana  shunday tuzilishga  ega.  Suyak  diafizlarining bo‘shlig‘i  ichida 
suyak  iligi  joylashgan,  osteonlaming  markazlaridan  esa  Gavers 
kanali  o‘tadi.  Naysimon  suyak bo‘shlig‘ining  diametri  diafizning 
diametriga nisbatan 65:100 ga teng b o isa, suyak moddasi o‘zining 
pishiqligini saqlab, atigi 8% suyak moddasini yo‘qotadi.
10-rasm.  Diametri har xil bo‘lgan naylarning