D. D. Safarova sport morfologiyasi

3. 
Suyak  tizimining  jismoniy  ishga  moslanishi. 
Ekzogen 
va  endogen  omillar  ta’sirida  odam  organizmining  hamma  mor- 
fofimksional  tizimlarida  javob  reaksiyalari  rivojlanadi.  Orga- 
nizmda  yuzaga  keladigan  fiziologik  funksiyalaming  o‘zgarishi 
turli  morfo-funksional  tizimlarda morfologik o‘zgarishlarga  olib
58

---

keladi. Bunda tayanch - harakat apparatidagi o‘zgarishlar alohida 
ahamiyatga ega.
Bundan  100  yil  avval  eksperemental  rentgenodiagnostika  va 
sport  morfologiyasining  asoschisi  bo‘lgan  Р.Ғ.  Lesgaft,  suyak- 
larning  o‘sishi,  hajmlaming  kattalashishi,  uni  o ‘rab  turgan 
muskullar faoliyatiga bog‘liq degan qoidalami ta’riflagan. Hozirgi 
zamon  eksperemental  kuzatishlami  va  sport  morfologiyasi 
fani  to‘plagan  dalillari  asosida  suyaklaming  funksional  o‘sish 
qoidalari quyidagi holatlarda ifodalangan:
A)  suyak o‘sishini tezlashtimvchi  mexanik omillaming ta’siri 
ritmik ravishda takrorlanishi kerak;
B)  suyak  o ‘sishini  aktivlashtiravchi  jismoniy  mashg‘ulotlar 
hajmi  optimal  darajada  bo‘lishi  kerak.  Yetarli  bo‘lmagan  yoki 
haddan ziyod mashqlar suyak o ‘sishini to ‘xtatishi mumkin;
D)  o ‘sayotgan  suyaklaming  mexanik  yuklamalarga  nisbatan 
javobi,  shu organizmning individual reaksiya m e’yoriga bog‘liq;
E)  suyakning  uzunasiga  va  kenligiga  o ‘sish  mexanizmi  har 
xil.  Suyak  moddasini  hosil  qiluvchi  osteoblastlar  ikki  muhit 
chegarasida  joylashgan:  suyak  va  tog‘ay  orasidagi  joylashgan 
osteoblastlar suyakning uzunasiga o ‘sishini,  suyak va biriktiruv- 
chi  to‘qima  orasidagilar  esa  kengligiga  o‘sishini  ta’minlaydi. 
Ikki  muhitning  bir-biriga  nisbatan  siljishi  suyak  moddasining 
hosil  bo‘lishiga  qo‘zg‘aluvchi  impuls  bo‘lib  hisoblanadi. 
Muskullaming  qisqarishi  ulaming  suyakka  o ‘sib  kirgan  payli 
uchlarini  suyak  usti  pardasini  o‘z joyidan  tortilib  turishiga  olib 
keladi.  Mexanik  yuklamalar  ta’sirida  suyakda  zo‘riqish  holati 
rivojlanadi.  Natijada,  kontaktda  bo‘lgan  ikki  chegara  muhitlami 
bir-biriga  nisbatan  siljishi,  perixondral  (tog‘ay  hisobiga)  va 
periostal  (suyak  usti  pardasi  hisobiga)  suyaklanish jarayonining 
faolligini ta’minlaydi;
F)  mexanik  yuklamalar  suyaklaming  uzunasi  va  kengligiga 
bo‘ylab  o‘sishini  har  xil  me’yorda  o‘zgartiradi.  Suyaklaming 
uzunasiga  o‘sishida  irsiyatning  roli  hal  qiluvchi  bo‘ladi.  Suyak-
59

---

ning kengligiga va eniga o‘sish belgisi esa asosan muhit omillari 
ta’sirida  rivojlanadi.  Suyaklarda  jismoniy  yuklamalar  ta’sirida 
quyidagi  o‘zgarishlar yuzaga keladi:
-  suyaklarning shakl o‘zgarishi;
-  suyaklaming kimyoviy tarkibining o‘zgarishi;
-  suyaklaming ichki tuzilishidagi o ‘zgarishlar;
-   suyaklaming  o ‘sishi  va  suyaklanish  muddatlarining  o‘zga- 
rishi.