D. B. O‘rinbayeva

ot 
N 
kitob 
w=[N] 
egalik kategoriyasi 
e 
birlik 1-shaxs 
eb1 
kitob + im 
w=[N + eb1] 
2-shaxs 
eb2 
kitob + ing 
w=[N + eb2] 
3-shaxs 
eb3 
kitob + i 
w=[N + eb3] 
ko‘plik 1-shaxs 
ek1 
kitob + imiz 
w=[N + ek1] 
2-shaxs 
ek2 
kitob + ingiz 
w=[N + ek2] 
3-shaxs 
ek3 
kitob + i (lari) 
w=[N + ek3] 
son kategoriyasi 
s 
ko‘plik 
sk 
kitob+lar 
w=[N + sk] 
kelishik kategoriyasi 
k 
bosh kelishik 
k1 
kitob+ ǿ 
w=[N + k1] 
qaratqich kelishigi 
k2 
kitob+ning 
w=[N + k2] 
tushum kelishigi 
k3 
kitob+ni 
w=[N + k3] 
jo‘nalish kelishigi 
k4 
kitob+ga 
w=[N + k4] 
o‘rin-payt kelishigi 
k5 
kitob+da 
w=[N + k5] 
chiqish kelishigi 
k6 
kitob+dan 
w=[N + k6] 
shakl hosil qiluvchi 
qo‘shimchalar 
N,f 
erkalash 
f1 
Feruzaxon 
w=[N + f1] 
kichraytirish 
f2 
uycha 
w=[N + f2] 
chegara 
f3 
maktabgacha 
w=[N + f3] 
o‘rin belgisi 
f4 
tog‘dagi 
w=[N + f4] 
qarashlilik 
f5 
maktabniki 
w=[N + f5] 
hurmat 
f6 
dadamlar 
w=[N + f6] 
o‘xshatish 
f7 
gulday 
w=[N + f7] 
so‘z yasovchi 
qo‘shimcha 
N,y 
shaxs oti yasovchi 
qo‘shimcha 
y1 
ish+chi 
w=[N + y1] 
o‘rin-joy oti yasovchi 
qo‘shimcha 
y2 
gul+zor 
w=[N + y2] 
narsa-buyum oti 
yasovchi qo‘shimcha 
y3 
qir+g‘ich 
w=[N + y3] 
mavhum ot yasovchi 
qo‘shimcha 
y4 
qahramon+lik 
w=[N + y4] 
sifat
Aj 
yashil 
w=[Aj] 
daraja 
d 
oddiy daraja 
d1 
go‘zal 
w=[Aj + d1] 
qiyosiy daraja 
d2 
go‘zal+roq 
w=[Aj + d2] 
orttirma daraja 
d3 
g‘oyat go‘zal 
w=[Aj + d3] 
ozaytirma daraja 
d4 
qiz+g‘ish 
w=[Aj + d4] 
sifat yasovchi 
qo‘shimcha 
Aj,y 
rasm+li 
w=[Aj+y] 

---

40 
Formallashgan til hozirgi zamon ilmiy bilishida va amaliy hayotda muhim 
ahamiyatga ega. U ayniqsa fikrning tuzilishini o‘rganishga, uning mantiqiy qiymatini, 
ya’ni chin yoki xatoligini aniqlashga qulay sharoit yaratadi. Shuning uchun 
mantiqning formallashgan tilini yaratishga va uni chuqurroq o‘rganishga qiziqish 
katta. 
Birinchi pozitsiyada so‘z turkumlari to‘g‘risida ma’lumot berilsa, ikkinchi 
pozisiyada va undan keyin ma’lum bir so‘z turkumiga mansub luјat birligining o‘ziga 
xos grammatik kategoriyalar to‘јrisida ma’lumot beriladi. 
Otlarda egalik kategoriyasi haqidagi ma’lumotlar so‘z uyalarida uchinchi 
pozisiyani egallab, o‘z ifodasini topadi. Kelishik kategoriyasi lug‘at maqolalari 
tarkibida to‘rtinchi pozisiyani egallaydi. Masalan, Otalardan w=[N] 1-pozisiyada– 
leksik birlikning ot so‘z turkumiga taalluqli ekanligi, 2-pozisiyada w=[N + sk] bo‘lsa, 
uning ko‘plikda va 4-pozisiyada w=[N + sk + k5] so‘z shaklining chiqish kelishigida 
ekanligini bildiradi. Qolgan so‘z turkumlariga mansub til birliklari ham avtomatik 
lug‘atda xuddi shunday o‘z ifodasini topadi. 
 
GLOSSARIY
Formallashtirish 
- aniq mazmunga ega bo‘lgan fikrlarni simvollar bilan 
almashtirish, ya’ni propozitsional funksiya hosil qilish, formulalar kiritish, mantiqiy 
qoidalarni yaratish orqali tafakkurning strukturasini ifoda qilishga aytiladi.
 
Formallashgan tilga
ega bo‘lgach, mantiq chin fikrni ifoda qiluvchi bir formula 
yordamida xuddi shunday chin fikrni ifoda qiluvchi boshqa formulani keltirib chiqara 
oladi. 
Mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar: 
formallashtirish, formallashgan til, 
so‘z turkumi, ot, sifat, son, fe’l. 
 
Muhokama uchun savollar. 
1. Formallashtirish deganda nimani tushunasiz? 
2. Ot kategoriyalarni sanang va formallashtiring. 
3. Sifatning o‘ziga xos xususiyatlarini ayting va formallashtiring. 
4. Fe’l kategoriyalarni sanang va formallashtiring. 
5. Olmosh va son so‘z turkumini formallashtiring. 
Topshiriqlar. 
1-mashq. Quyidagi gaplarni morfologik jihatdan formallshtiring. 
1.
Maktabdosh do`sti Nasim tufayli uning saroyda amaldor bo`lib 
ishlaydigan otasi bilan yaqinlashadi va bu odam Anvarni saroyga mirza sifatida ishga 
oladi. Qobiliyati va teran aqli tufayli Anvar mirzaboshilik martabasiga erishdi
(A.Qodiriy, «Mehrobdan chayon»). 2. Navro`z - Sharq mamlakatlarining umumxalq 
bayrami. "Navro`z" forscha so`z bo`lib, "yangi kun" degan ma`noni anglatadi. 
21mart - kecha va kunduz tenglashadigan kun... (H.Mahkamov. Axloq - odob 
saboqlari). 3. Lafz halollik, o`tkirlik, mardlik, mehr-muruvvatlilik kabi xislatlarni
ko`rsatuvchi jarayondir. O`z lafzida turish xalqimizning urf-odatlaridandir. Lafz egasi 

---

41 
bo`lgan kishida insoniylik kuchli bo`ladi. U axloq-odobli bo`lib, yaxshilik sari 
yetaklaydi (H.Mahkamov. Axloq - odob saboqlari).
 
 
2-mashq. Quyidagi so‘z shakllarini mantiqiy algoritmning xususiyatlarini 
inobatga olgan holda tahlil qiling. Namuna: gazet+xon (x+y); gazetxon+lar 
(x+y)+y=xy+y. 
Xalqimiz tinchliksevar, mehmondo‘st. Bola akulaning qanday ochko‘z, yirtqich 
ekanini…o‘qituvchisidan 
eshitgan 
ekan. 
(T.G‘oyibov). 
Och-yalang‘och 
yashayotganlarni juda ko‘p ko‘rdim, xazinadagi barcha oltin-kumushlar va don-
dunlar o‘shalarga tashib berilsin. (T.G‘oyibov). Bu kuy unga oldingisidan ham 
mungliroq, yoqimliroq tuyuldi. Bino qurishayotganlarning barchasi havoning 
haroratidan ancha qiynalgan edi.