D. A. Mamatqulov bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi asoslari

 
QON VA LIMFA AYLANISH. 
        Qon  aylanish  a‟zolari.  Qonning  to‗xtovsiz  ravishda  aylanishini  yurak  va 
tomirlar  bajaradi.  Yurak  bir-biri  bilan  tutashmaydigan  ikki  qismdan  iborat  bo‗lib, 
bu  qismlar  bir-biridan  yaxlit  to‗siq  bilan  ajralgan.  Qismlarning  har  biri  bilan 
qo‗shilgan  ikki  bo‗lakdan  -  yurak  bo‘lmachasi  va  yurak  qorinchasidan 
iborat.  Yurak  dam-badam  qisqarib,  ma‘lum  vaqt  oraliqlarida  qon  tomirlariga  qon 
chiqarib turadi. Qon tomirlari tarmoqlanib ketgan yopiq sistema hosil qiladi. Bu 
sistemada arteriyalar, venalar va kapillyarlar bo‗ladi. 

---

132 
 
 
37-rasm. Qon a yl ani s h doi rasi
. 
   
 Arteriyalar qalin devorli tomirlar bo‗lib, qon yurakdan ana shu tomirlarga 
chiqadi  va  barcha  organlarga  taqsimlanadi  Arteriyalarinng  devorlari  uch  qavat 
bo‗ladi:  ichki    qavat  epiteliydan  va  biriktiruvchi  to‗qimadan  iborat,  o‗rta  qavat-
silliq  muskul  tolalaridan  va  tashqi  qavat-elastik  tolalarga  boy  biriktiruvchi 
to‗qimadan  iborat.  Venalar  tomirlari,  organlardan  o‗tib  chiqadigan  qon  yurakka 
tomon  ana  shu  tomirlar  orqali  boradi.  Venalarning  devorlari  arteriyalarning 
devorlari  kabi  tuzilgan  ammo  bo‗lar  arteriyalar  devorlariga  qaraganda  yupqaroq 
bo‗lib,  ularda  muskul  tolalari  bilan  elastik  tolalar  soni  ozroqdir.  Kapillyarlar 
juda  mayda  tomirlar  bo‗lib,  mayda  arteriyalarni  kichikroq  venalar  bilan 
tutashtiruvchi  tarmoqlar  hosil  qiladi,  bitta  kapillyarning  uzunligi  0,5mm 
chamasida,  yo‗g‗onligi    soch  tolasidan  50  marta  kam  bo‗ladi.  Kapillyarlarning 
devori  bir  qavat  yassi  epitelial  hujayralardan  iborat.  Oziq  moddalar  va  kislorod 
qondan hamma hujayralarni o‗rab turuvchi to‗qima suyuqligiga kapillyarlar devori 
orqali  o‗tadi;  hujayralarda  moddalarning  parchalanishidan  hosil  bo‗ladigan 
maxsulotlar kapillyarlar devori orqali to‗qima suyuqligidan qonga o‗tadi.  

---

133 
 
   
 Katta  qon  aylanish  doirasi.  Qon  yurakning  chap  qorinchasidan  aorta  deb 
ataladigan  yirik  arteriyaga  o‗tadi.  Aorta  yurak  yaqinida  burilib  yoy  hosil  qilib, 
ko‗krak  bo‗shlig‗i  orqali,  undan  keyin  qorin  bo‗shlig‗i  orqali  pastga  tushadi. 
Aortaning eng boshidan ikkita  toj arteriya ajralib chiqadi. Bu arteriyalar yurakning 
o‗zida  tarmoqlanadi.  Bu  arteriyalardan  oquvchi  qon  yurak  muskullariga  oziq  va 
kislorod olib keladi. Aorta yoyidan uchta katta arteriya chiqadi, bu arteriyalar bosh, 
bo‗yin va qo‗llarga qon olib boradi. 
       Aorta  belning  to‗rtinchi  umurtqasi  to‗g‗risida  ikkita  yirik  arteriyaga  ajraladi, 
bu arteriyalar oyoqlarga boradi. Arteriyalar organga kirib, tobora mayda tomirlarga 
bo‗linadi,  bu  tomirlar  borib-borib  ko‗pdan-ko‗p  kapillyarlarga  aylanadi. 
Kapillyarlar butun gavdamizga tarmoqlanib ketadi. Kapillyarlardagi qon kichikroq 
venalarga  yig‗iladi.  Bu  venalar  bir-biri  bilan  qo‗shilib,  odatda  arteriyalar  yonida 
bo‗ladigan tobora yirik venalarni hosil qiladi. Bosh, bo‗yin va qo‗llarning venalari 
yuqorigi kovak venani hosil qiladi. Gavdaning qolgan barcha qismlaridagi venalar 
pastki  kovak  venaga  kelib  qo‗shiladi.  Eng  yo‗g‗on  ana  shu  ikki  vena  yurakning 
o‗ng bo‗lmasiga kirib boradi. Yurak devorlaridagi qon keltiruvchi toj venalar ham 
yurakning ana shu bo‗lmasiga kelib kiradi.  
         Qon  aylanish  sistemasining  chap  qorinchadan  aorta  bilan  boshlanib,  o‗ng 
bo‗lmaga  borib  kiradigan  kovak  venalar  bilan  tamomlanuvchi  qismi  katta  qon 
aylanish doirasi deb ataladi. Butun gavda hujayralari shu doira kapillyarlari
 
orqali 
kislorod  va  oziq  moddalar  olib,  karbonat  angidrid  va  shu  hujayralarda  hosil 
bo‗ladigan parchalanish mahsulotlarini chiqarib yuboradi.