D. A. Mamatqulov bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi asoslari

Nazorat savollari: 
1. Ta‘m bilish va hid bilish analizatorlariniig markaziy va periferik  uchlari qaerlarda 
joylashgan?  
2. Teri retseptorlarn ta‘sirlanganda qanday tuyg‗ular hosil bo‗ladi?  
3. Harakatlanish organlaridagi retseptorlar ta‘sirlanganda hosil bo‗ladigan tuyg‗ular qanday 
ahamnyatga ega? 
4. Harakatlantiruvchi analnzatorda qanday qismlar bo‗ladi? 
 
 
 
 
 
 
 

---

174 
 
GLOSARIY 
Back bone 
Umurtqa 
pog`onasi 
33-34 ta umurtqaning birikishida hosil bo`lgan 
skeletning markaziy qismi. Uzunligi odamning 
bo`yiga qarab 70-90 sm gacha bo`ladi. Tananing 
asosiy tayanchi bo`lib xizmat qiladi. 
breast bone 
To`sh suyagi 
Frontal sathda joylashgan yassi suyak. Unda dasta, 
tana va qilichsimon o`simta qismlari farqlanadi. 
skeleton 
Skelet 
Yunoncha ―skeletos‖  quritilgan degan ma`noni 
anglatadi. U 200 dan ortiq suyaklardan tashkil 
topgan. Skelet inson tanasida tayanch-harakat, 
himoya va biologik vazifalarni bajaradi. 
flat bone 
Yassi suyak 
Himoya vazifasini bajarib, tana bo`shliqlarini hosil 
qiluvchi suyaklar: kalla qopqog`i, chanoq va kurak 
suyaklari 
cylindrical 
bone 
Naysimon 
suyak 
Richag harakatini bajarib, tayanch va himoya 
vazifasini bajaruvchi suyaklar turkumi. Ular uzun va 
kalta turlarga bo`linadi. Qo`l va oyoq suyaklari 
Cribriform 
bone 
G`alvirsimon 
suyak 
Tanasida shilliq parda bilan qoplangan havo bilan 
to`la bo`shlig`i mavjud suyaklar: yuqorigi va pastki 
jag`, peshona, bosh suyagining pastki asos qismidagi 
ponasimon va g`alvirsimon suyaklar. 
bone 
Suyak 
Ossein tolalari va noorganik tuzlari bo`lgan 
ohaklangan modda ichida joylashgan suyak 
hujayralaridan tashkil topgan to`qima. Odam 
skeletida 200 dan ortiq suyak mavjud. 
risorius 
muscle 
Kulgu 
muskuli 
Chaynov fassiyasidan boshlanib, og`iz berchagi 
terisiga birikuvchi muskul. Og`iz burchagini lateral 
tomonga tortish vazifasini bajaradi. 
viseral muscle  Ichki a`zolar 
muskullari 
Ichki a`zolar harakatini taminlovchi muskullar 
masticatory 
Chaynov 
Kalla suyaklaridan boshlanib pastki jag` suyagiga 
birikuvchi, chakka-pastki jag` bo`g`imini harakatga 

---

175 
 
muscles 
muskullari 
keltiruvchi muskullar 
muscles of 
expression 
Mimika 
muskullari 
Teri ostida yuza joylashib, suyaklardan boshlanib 
terida tuaydigan, qisqarishi natijasida terini 
harakatga keltirib, odamning hissiyotini ifodalovchi 
muskullar. 
Smooth 
muscle 
Silliq muskul 
Hujayrasi duksimon shaklda, tolasi kalta (0,1 mm) 
bo`lgan muskullar. Ularning faoliyati inson 
ixtiyoriga bog`liq emas 
cardiac 
muscle 
Yurak 
muskuli 
Tuzilishiga ko`ra ko`ndalang-targ`il muskullarga 
o`xshaydigan, lekin birmuncha murakkab tuzilgan, 
faoliyati jihatidan silliq muskullarga o`xshaydigan 
muskul. 
skeletal 
muscle 
Skelet 
muskullari 
Odam tanasining tashqi sohasida joylashgan, 
suyaklarga birikib turadigan, faoliyati odam 
ixtiyoriga bog`liq bo`lgan muskullar 
muscle 
 
Muskul 
Organizmning harakatini ta`minlovchi 
to`qima.Tuzilishi va vazifasiga ko`ra ko`ndalang-
targ`il, silliq va yurak muskullari farqlanadi. 
lingua  
Til 
Muskuldan tuzilgan, og`iz bo`shlig`ini to`ldirib 
turadigan a`zo. U ovqatni aralashtirish, yutish va so`z 
hosil qilishda ishtirok etadi. 
Tooth 
Tish 
Yuqorigi va pastki jag`ning tish katakchalarida 
milklarning yuqorigi chekkasida joylashgan, ovqat 
hazm qilishda ishtirok etuvchi, so`z bo`g`inlarini 
hosil qiluvchi a`zo 
The 
galbladder 
o‘t pufagi 
Jigarning visseral yuzasidagi o`t pufagi 
chuqurchasida joylashgan noksimon shakldagi o`t 
suyuqligi ishlab chiqaradigan a`zo. Unda tubi, tanasi 
va bo`yin qismlari farlanadi 
The pancreas 
oshqozonosti 
bezi 
Cho`zinchoq kulrang-pushti rangli a`z obo`lib, 
me`daning orqasida I-II bel umurtqalari sohasida 
ko`ndalang yotadi. Uning uzunligi 14-18 sm, 

---

176 
 
kengligi 3-9 sm, qalinligi 2-3 sm, og`irligi o`rtacha 
80 g. 
The liver 
(Hepar)- 
jigar 
Jigar o`ng qovurg`a osti va qorin usti sohalarida 
joylashgan, organizmdagi eng katta  bez bo`lib, 
og`irligi 1,5 kg. U hazm jarayonida, modda 
almashinuvida va qon ishlab chiqarishda ishtirok 
etadi 
The large 
bowel 
(Intestinum 
Crassum)- 
yo‘g‘on ichak  Yo`g`on ichak ingichka ichakning bevosita davomi 
bo`lib, u qorin va chanoq bo`shlig`ida joylashgan. 
Uzunligi 1-1,5 m, kengligi 5-8 sm 
The small 
bowel 
(Intestinum 
tenue,Enteron
)- 
Ingichka 
ichak 
Hazm nayining eng uzun qismi bo`lib, me`da bilan 
yo`g`on ichakning o`rtasida yotadi. Uzunligi 2,2 m 
dan 4,4 m gacha. Ingichka ichakda o`n ikki barmoq 
ichak, och ichak va yonbosh ichak farqlanadi 
The stomach 
Oshqozon, 
me‘da 
Hazm nayining kengaygan qismi bo`lib, u qorin 
bo`shlig`ining yuqori qismida, diafragma va jigar 
ostida joylashgan. Uzunligi bo`sh holatda 18-20 sm, 
o`rtacha hajmi 3 l. 
Esophagus 
qizilo‘ngach 
  Ovqat luqmasini halqumdan qizilo`ngachga 
o`tkazib beruvchi oldindan orqaga yassilashgan nay. 
Uzunligi 25-30 sm. Qizilo`ngach VI-VII bo`yin 
umurtqalari sohasidan boshlanib, X-XI ko`krak 
umurtqalarining chap tomonida oshqozonning kirish 
qismiga o`tib ketadi. Unda bo`yin, ko`krak va qorin 
qismlari tafovut qilinadi. 
Pharynx 
halqum 
Bosh va bo`yin sohasida joylashgan toq a`zo bo`lib, 
uzunligi 12-14 sm. U ovqat hazm qilish va nafas 
olish tizimining tarkibiga kiradi. Halqumda burun, 
og`iz va hiqildoq qismlari farqlanadi. 
Submandibula
r gland 
jag‘ osti 
so‘lak bezi 
Pastki jag` suyagi ostidagi chuqurchada joylashgan, 
og`irligi 15 g bo`lgan, murakkab alveolar-naysimon 

---

177 
 
bez  bo`lib, aralash tarkibli suyuqlik ishlab chiqaradi 
Sublingual 
gland 
tilosti so‘lak 
bezi 
Og`iz tubi shilliq pardasi ostida jag`-til osti muskuli 
ustida joylashgan, og`irligi 5 g bo`lgan ancha kichik 
bez 
Paratid gland 
quloq oldi 
so‘lak bezi 
Quloq suprasining oldida va pastida, pastki jag` 
suyagi shoxining tashqi yuzasida joylashib, qisman 
chaynov muskulini yopib turuvchi, seroz suyuqlik 
ishlab chiaruvchi, og`irligi 20-30 g bo`lgan bez. 
The oral 
cavity 
og‘iz 
bo‘shlig‘i 
.. Ovqat hazm qilish a`zolari tizimining boshlang`ich 
qismi. U pastdan og`iz diagrammasi, yuqoridan 
qattiq va yumshoq tanglay, yon tomondan lunjlar, 
old tomondan lablar bilan chegaralanadi va orqa 
tomondan tomoq teshigi vositasida halqum bilan 
qo`shiladi.   
 
Main bronchi 
Bosh Bronx 
Traxeyadan V ko`krak umurtqasining yuqori 
chekkasidan boshlanuvchi, o`pka darvozasiga 
yo`naluvchi nafas nayi 
Left lung 
Chap o‘pka 
Ko`krak qafasining chap tomonida joylashgan, bitta 
qiyshiq yoriq vositasida yuqorigi va pastki 
bo`laklarga ajralgan nafas a`zosi 
Right lung 
O‘ng o‘pka 
Ko`krak qafasining o`ng tomonida joylashgan, 
gorizontal va qiyshiq yoriqlar yordamida uch 
bo`lakka bo`lingan nafas a`zosi 
Vocal cords 
Tovush 
paychalari 
Hiqildoqning tovush hosil qiluvchi qismi 
Laryngeae 
Muscles 
Hiqildoq 
muskullari 
Hiqildoq tog`aylarini harakatga keltiruvchi va ovoz 
hosil qiluvchi qismi 
Saryngeal 
skeleton 
Hiqildoq  
skeleti 
Hiqildoqning qattiq asosini tashkil qiluvchi juft va 
toq tog`aylar 
Choanae 
Xoana 
Burun bo`shlig`ini halqum bilan bog`lab turuvchi 
teshik 

---

178 
 
Alveolar 
Alveola 
O`pkaning gazlar almashinuvi ro`y beradigan 
bo`lagi. Ularning soni ikkala o`pkada o`rtacha 750 
mln ta. 
Pleura- 
Plevra 
O`pkalarni tashqi tomondan o`rab turuvchi seroz 
parda bo`lib, u ikki: ichki visseral va tashqi pariyetal 
varaqlardan iborat. 
Lung 
O‘pka 
Noto`g`ri konus shaklidagi juft a`zo, ko`krak 
qafasining o`ng va chap yarmida joylashgan. O`ng 
o`pkani chap o`pkadan ular orasida joylashgan 
a`zolar  ajratib turadi. 
Bronchial 
Tree 
-Bronx daraxt  Bronxlar o`pka ichiga kirib, daraxt shoxlari kabi 
tarmoqlarga bo`linib, mayda bo`laklarga aylanib 
bronxiolalar bilan tugaydi. 
Windpipe 
Kekirdak 
Havo o‘tkazuvchi  naysimon a‘zo. Uning uzunligi  9-
11sm, kengligi 15-18mm bo‘lib, oldindan orqaga 
qarab  biroz siqilgan  bo‘lgani  uchun , ko‘ndalang  
o‘lchami oldingi  orqa o‘lchami 
Farynx 
Hiqildoq 
Hiqildoq murakkab tuzilgan a‘zo bo‘lib, nafas 
olishda, pastki nafas yo‘llarini himoya qilishda  va 
tovush  hosil qilishda ishtirok etadi. Katta yoshli 
odamlarda  hiqildoqning  yuqori chegarasi IV, pastki 
esa VI-VII bo‘yin umurtqalari  o‘rtasida joylashgan. 
Pharynx 
halqum 
Bosh v abo`yin sohasida joylashgan toq a`zo bo`lib, 
ovqat hazm qilish va nafas olish sistemasining bir 
qismi hisoblanadi. Shakli quymichsimon, uzunligi 
12-14 sm. 
Nose 
burun 
Nafas olishga yordam beruvchi a`zo. Burun sohasida 
tashqi burun va burun bo`shlig`i tafovut qilinadi 
Bladder 
pufak.  
Siydik pufagi toq a`zo bo`lib, siydik to`plash 
vazifasini bajaradi. Sig`imi o`rtacha 500-700 ml. 
Unda yuqori qismi, tanasi va tubi farqlanadi 
 Kidney 
Buyrak 
Siydik ajratib chiqaruvchi juft a`zo. U loviyasimon 

---

179 
 
shaklda bo`lib, katta yoshli odamlarda uzunligi 10-12 
sm, kengligi 5-6 sm, qalinligi 4 sm, og`irligi 120-200 
g. 
Uretra 
famenena 
Siydik 
chiqaruv nayi 
(ayollarniki) 
Uzunligi 2,5-3,5 sm, kengligi 8-12 mm bo`lgan biroz 
bukilgan nay. Devori shilliq va muskul qavatlaridan 
iborat. 
Urinary tract 
Siydik yo‘li 
. Siydikni buyrak jomidan qovuqqa o`tkazib beruvchi 
naysimon a`zo bo`lib, uzunligi 30-35 sm, kengligi 
o`rtacha 8 mm. Bo`shlig`ining kengligi 3-4 mm. 
Siydik yo`lida qorin, chanoq va qovuq devoir 
farqlanadi