m ashina, poezd, ur to ‘qmoq — zam onaviy avtom at qurollar tarzida
endilikda moddiylashganki, bular qachonlardir xalq fantastikasida
yaratilgan sehrlanish hodisasining m o ‘jizaviy oqibati hisoblanadi.
Sehrli-fantastik ertaklarda voqelik favqulodda shiddatli sirli tusda,
g‘ayrioddiy muhitda, sehr-jodu ishtirokida, g‘ayritabiiy personajlar
ham korligida yuz berishi bilan xarakterlanadi. U larda voqea yuz
berayotgan
makon va zam on tilsimli, sirli bo'ladi. Jonsiz narsalar
jo n la n tirila d i va ular in so nlardek x a tti-h a ra k a td a tasvirlanadi.
T ab iatdagi narsa-h o d isalarn i inson qiyofasida ta s a w u r qilish-
antromorfiznf
6 deb yuritiladi.
Sehrli-fantastik ertaklarda evrilish fantastik motivi yetakchidir.
Shunga ko‘ra qahram on sehr-jodu yordam ida turli shakllarga kiradi,
o ‘z qiyofasini o ‘zgartirish imkoniga ega bo‘ladi. Ertak qahramonining
turli-tum an narsa-buyumlarga, hayvon va parrandalarga aylanishi
metamorfozd
17 hodisasi sanaladi. Ularda qahram onlar sehrli-tilsimli
predmetlar yordamida o‘z istak-tilaklarini ro‘yobga chiqaradiki. buning
zam irida ibtidoiy insonlarning m agik ta s a w u r —tu sh u n ch alari
yotishidan darak beradi.
Sehrli-fantastik ertaklarda dev, pari, jodugar, alvasti, jin singari
g ‘ayritabiiy personajlar-demonologik obraziar ishtirok etadi. U lar
sehr-jodu kuchiga ega,
kerakli narsa-hodisalarni, jonivorlarni istagan
paytda o ‘z sehr-u jodusi bilan bordan yo‘q, yo‘qdan bor qila biladi,
ulam i o ‘zi xohlagan qiyofaga sola oladi. Bunday xususiyat Xizr,
Simurg4, yalmog‘iz kampir va ajdar (uch boshli, yetti boshli) kabi
mifologik-personajlarga ham xos. Biroq Xizr, Sim urg4 personajlari
ham isha homiy sifatida ijobiy mohiyatga ega. Yalmog‘iz kam pir esa
goh homiy sifatida ijobiy fazilatlar sohibi, goh o ‘ta shafqatsiz, har
q a n d a y ra z illik d a n q a y tm a y d ig a n , h a t to o d a m x o 'r l ik d a n
h u z u rla n a d ig a n salbiy p e rs o n a j sifa tid a h a ra k a t q ila d i. Bu
personajlarning barchasi ibtidoiy ajdodlarimizning
qadimgi mifologik
tasaw ur-tushunchalarini o ‘zlarida badiiy m odellashtirgan, ibtidoiy
insonlarning nafaqat animistik, balki totem istik qarashlarini ham
ifo d a la g a n . Bu h o ln i e rta k q a h ra m o n la rig a to te m 48 ta rz id a
e ’zozlanuvchi ot, bo‘ri, q o ‘chqor, kaptar va boshqa jonivorlarning
yaqindan yordam berib, ular g‘alabasini ta ’minlashlari motivida ko‘rish
mumkin.
Sehrli-fantastik ertaklarda, albatta, bosh qahram on inson aql-
zakovatiga qarshi turuvchi yovuz kuchlar bilan shiddatli va mardonavor
kurashib, ular ustidan g‘alaba qozonarkan,
inson aql-u zakovati-yu
kuch-g‘ayratining yengilmas qudratini namoyish etadi. U larda bosh
qahram on ertakning boshlanishidan to oxirigacha xayoliy uydirma
qobig‘ida berilganligi tufayli uning tu g‘ilishi ham, un ib -o‘sishi ham
g'ayritabiiy holda tasvirlanadi.
Sehrli-fantastik ertaklam ing sujeti sarguzasht voqealar tizim idan
iborat. V oqealar rivojida tilsim 49 m uhim o ‘rin tutadi. U ch, to ‘rt,
besh, olti, to ‘qqiz, qirq singari sehrli raqam lar (uch yo‘l, uch aka-
uka. uch о р а -singil, uch
kecha-kunduz, yetti pahlavon, yetti pari,
yetti kecha-kunduz, yetti bosh; qirq kecha-kunduz, qirq bahodir
kabi a n ’anaviy ifo dalar), u r t o ‘qm oq , o ch ild astu rx o n , oynayi
jah o n n am o , hayot suvi, sehrli olm a, uchar gilam, bu!buligo‘yo, bir
serm ag a n d a q irq gaz c h o ‘zilad ig an qilich,
sirli san d iq singari
jodulangan sehrli predm etlar ertak sujetidagi motivlar y o ‘nalishini
belgilovchi m uhim badiiy unsurlar vazifasini o ‘taydi.
Shuni eslatish o ‘rinliki, sehrli-fantastik ertaklam ing m azm un-
m undarijasini tashkil etuvchi m otivlar g‘oyat ko‘p va behad rang-
barangdir. U lar orasida ayniqsa, sayohat motivi, sarguzasht motivi,
sin o v m o tiv i, tu s h m o tiv i, e v rilish ,
b e fa rz a n d lik , ta so d ifiy
hom iladorlik, keksalikda farzand ko'rish, g‘ayrioddiy tu g‘ilish va
ulg‘ayish, yetimlik, o‘gaylik singari motivlar ko'p uchraydi. Jumladan,
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
