novdalaridan yetti dona qo‘yilgan. Bir idishda pushti rang, b osh qa
idishda toza suv q o ‘yilgan. Toza suv ustiga mevali daraxtning yaproqlari
tashlangan. D asturxonga patir, qatiq, sut, pishloq, bo ‘yalgan tuxum ,
xo‘roz go‘shti, quritilgan m evalar , yong‘oq, bodom , pista, baliq va
oyna (ko‘zgu) q o ‘yilgan. N avro‘z dasturxoni uch un yoqilgan sham lar
oxirigacha yonishi shart sanalgan. Yana dasturxon uchun go ‘ja oshi,
sumalak, halim singari maxsus taom Jar pishirilgan.
Qolaversa, N av ro ‘z shodiyonalari qirq kungacha, asosan, m ay
oyining o ‘rtalarigacha davom etganligidan xilm a-xil m aro sim larn i
o ‘z ichiga olgan.
Sum alak, boychechak, lola sayli (sayli guli surx)
singari m arosim lar ham aslida N av ro ‘zning uzvlari sanalib, a n a shu
m uddat davom ida o ‘tkazilaveriladi.
Sum alak — o ‘lib-tiriluvchi tabiatning ab’adiy harakatini ifodalovchi
ram ziy tao m b o ‘Iib, N avro‘z sh odiyonalarida pishiriladi va alo h id a
a n 'a n a sifatida nishonlanadi. S um alak asli forscha «si m ala» so ‘zid an
o lin g an ,
o ‘ttiz m alak (p ari) m a ’n o sin i an g latad i. G o ‘yoki bu
m uqaddas tao m n i shu o ‘ttiz m alak pishirganm ishlar, u n ing nom i
ham o ‘shandan kelib chiqqanm ish. Sum alak Navro‘z kunlarida maxsus
k o ‘k a rtirilg a n b u g 'd o y m a y s a s in i o ‘g ‘u r ( k e li)d a tu y ib y o k i
g o ‘s h tk o ‘b a k d a c h o p ib (y a n c h ib ), s o ‘ngra u n ing siq ib o lin g a n
sharbatining qaynatm asiga un aralash tirib pishiriladigan tao m d ir.
U ni, asosan, ayollar tayyorlaydilar. Tagi olmasligi u ch u n q o zo n n i
m uttasil kovlab turishlari lozim . Bu ish
sharbat qozonga solingan
o qshom dan tu n b o 'y i davom etgan. Shu boisdan uni tayyorlovchi
ayollar tu n b o ‘yi sum alak qozoni atrofida bazm uyushtirib, zavq-
shavq b ila n yelib-yugurganlar, su m a la k n i a lq ag an ch a tu b a n d a g i
q o ‘shiqlarni kuylab raqsga tushganlar:
G ullola alvon-alvon,
yoki:
N av ro ‘z kelay deganda,
Sum alak jong a darm o n .
Bug‘doy undirib q o ‘ydik.
Yayrab ich sum alakni
M e h m o n b o ‘lib kelingiz,
Qilm ayin desang arm o n.
S um alak qilib q o ‘ydik.
M avsum iy m arosim lar qadim gi ajdodlarim izning
k u ndalik talab
va ehtiyojlari tufayli vujudga kelgan. A ytaylik, b a h o r oylari y o g 'in -
so chin kam b o ‘lsa, ek in -tik in n in g
m azasi b o ‘im agan. S h u n d a y
kezlarda yom g‘ir chaqirish m aqsadida ikki xil k o ‘rinishdagi m aro sim
o ‘tkazilgan.
Q a d im g i a jd o d la rim iz y a d a (ja d a ) to s h i v o sita sid a y o m g 'ir
chaqirganlar. Y anada — jodugarlikni anglatuvchi ja t so'zidan olingan
b o ‘lib , q a d im iy tu rk iy tild a seh rli k u c h -q u d ra tg a ega b o ‘lgan
pred m etlarg a n isb atan q o ‘llangan.
« S u st xotin* m arosim i — yom g‘ir tangrisi Sust xotinga iltijo qilish
orqali yom g‘ir c h a q irish d a n iborat. M arosim jaray o n id a «Sust xotin»
q o ‘shig‘i kuylangan. Bu m arosim tarixan qadim iy b o ‘lib, turli joylarda
tu rlic h a ataladi, ju m la d a n , Buxoro viloyatining Q o rak o ‘l va O lot
tu m a n la rid a «C hala xotin» deb ham yuritiladi.
«Sust xotin» — «Avesto»da m adh etilgan o sm o n suvlari tangrisi
T ishtriyan in g xalq o ‘rtasida fonetik o ‘zgarishlarga uchrab, Tishtriy,
T u sh tr, sustr
va nih o y at sust
xotin shaklini olgan nam unasi, deya
izohlaydi B .Sarim soqov.
U o 'z b e k la r o rasid a «Sust xotun». «Sut xotun», «Suv xotun»,
«C hala xotun» n o m la ri b ilan tarqalgan b o is a , tu rk m an lard a «Syuyt
x a to ‘n», tojiklarda
«Sust m om o» yoki «Ashaglen» deb yuritiladi.
M aro sim n ing o ‘tkazilish tartib i ham tu rli joylarda turlichadir.
B .Sarim soqov u n ing t o ‘rt variantini aniqlab izohlagan. A m m o uning
m u s h ta r a k j i h a t i h a m m a jo y la r d a h a m
a y o lla r to m o n id a n
o ‘tk a z ilish id ir. B elg ilan g an k u n va v aq td a o ‘n d a n
o rtiq
ayol
q o ‘g ‘irchoqqa, b a ’zi jo y la rd a q o ‘riqchi (xo‘sa)ga qari ayol ko‘ylagani
kiydirib, ayo llardan biri u n i ko ‘tarib olgan h olda oldinda yursa,
boshqalar unga ergashib qishloq yoki m ahalla b o ‘ylab xonadonlarga
b irm a -b ir kirib ch iq a boshlaydilar. U lar xonadonlarga kira turib:
Sust x o tu n , sulton xotun,
K o ‘lankasi
m aydon xotun,
H avo yog ‘m as b o ‘lam a, Sust xotun,
T o m c h i to m m as b o ‘lam a, Sust xotun.
Y etm ish d agi kam pim i, Sust x otu n,
Sel o p k e tm a s b o ‘lam a, Sust xotun, —
q o ‘shig‘ini ayta boshlaydilar. X onadon egalari ularni xursandlik bilan
kutib olib, q o ‘g ‘irc h o q yoki q o ‘riqchi (xo‘sa) ustidan suv sepib,
q o ‘shiq ijrochilariga xayr-ehson qilishadi. U lar shu xayr-ehson evaziga
is qilishib, y o m g‘ir yog ‘ishidan um idvor b o ‘lib qolaveradilar.
M arosim keyingi taraq q iy o tid a erkaklar va bolalar ijrosida h am
o ‘tk azila b o sh langan. U n in g q o ‘shig‘ida m o ‘l-k o ‘l
hosil etishtirish
orzusi yetak chi m otivdir:
H a v o la m i yog‘dirgin. Sust x otun,
B ug'doylam i b o ‘ldirgin, Sust xotun.
O sm ondan to m c h i tashlab, Sust x otun,
E l-u yurtni t o ‘ydirgin. Sust xotun.
«Sust xotin» marosimi matriarxat davrida vujudga kelgan. U ibtidoiy
kishilam ing tabiat injiqliklarining tu b sabablarini bilm asdan, ularning
oldini olish choralarini topishga ojizliklari oqibatida vujudga kelgan.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: