Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

olma yeyish visolni, emaslik —hijrormi
anglatadi: 
Boqqa kiring olm a-uzum yesangiz,
Uyga kiring chindan m eni desangiz.
Jon im n i beram an meni desa yor,
0 ‘ng‘oya kelganda o ‘ynab kulsangiz.
Shu sababli «olm ali b o g ‘ga» kirib «shaftoli» yem oq-xiyonat 
qilm oqdir. Bunda «olma»-vafodorlikni anglatuvchi ramziy m a’no 
kasb etsa, «shaftoli» unga zid bo‘lgan «qalbaki sevgi» m a’nosini 
ifodalaydi, natijada «olma» va «shaftoli» —bir-biriga qaram a-qarshi 
p oetik m a’nodagi obrazlar darajasida talqin qilinadi:
O lm ali bog‘ga kirib,
Shaftolini yermu kishi?!
0 ‘z yori uyda turib,
Begonani derm u kishi?!
Q olaversa, «olm a guli» po etik obrazi h am «Qalbaki sevgi» 
m a ’nosini ram zan ifodalaydi:
O lm a guli — gul emas,
T aqsam chakkam da turmas.
0 ‘zganing yori — yor emas,
Bir pas yoningda turmas.
Xalq e ’tiqodida olm a chuqur iz qoldirganidan nafaqat meva shak­
lida, hatto olm aning atributlari sanaluvchi «guli va bargi» singari 
detallari orqali ham rang-barang poetik m a’nolami ifodalovchi ramziy 
obrazlar yaratganki, bunday holatni yuqorida sanalgan boshqa ramziy 
obrazlar talqinida h am kuzatish mumkin.
Lirik q o ‘shiqlarda tu rli ranglar, to g ‘, suv, ayrim predm etlar 
(ro ‘m ol, chilim kabi), inson qiyofasiga xos detallar ham o ‘ziga xos

---

ramziylik hosil qilib keladi.
Q adim gi ajdodiarim izning totem istik, anim istik, shom onlik, 
magiya, hosildorlik va olov, suv kultlariga ishonchi bilan bo g liq
m ifologik dunyoqarashi lirik q o ‘shiqlardagi a n ’anaviy ram ziy 
obrazlarning genetik asosini tashkil qilgan. Lirik q o ‘shiqlarda intim - 
erotik kayfiyatlami ifodalashda. asosan. poetik ram zlam ing xizmatini 
alohida ta ’kidlash joiz.
Lirik qo‘shiqlardagi ramzlarda ifodalangan m a’no tovlanishlarini 
aniqlam ay turib. q o ‘shiqning asl m azm u n -m o h iy atin i tushunib 
b o ‘lmaydi. Ularda o‘xshatishlar va sifatlashlar ham alohida o‘rin 
tutadi. Binobarin. m a’shuqaning chehrasini — oyga, quyoshga, gulga; 
k o ‘zini — yulduzga. qaddini — sarvga, sham shodga; sochini — 
sunbulga, tunga; labini — g‘unchaga, la’lga; tishini inj-u maijonga 
o ‘xshatish an ’ana tusiga kirgan.
Lirik qo‘shiqlarda m a’shuqaning ta'rif-u tavsifini, boshqalarga 
0
‘xsh am aslig in i, dilb arlig in i t a ’kidlash u c h u n sifatlash lard a n
foydalaniladi:
Xipcha belli sanamlar,
Ishqida yondiradi.
Tori tarang dutordek,
Yigitni toldiradi.
Q o ‘shikda go‘zal yorning xipcha belligini ta ’kidlash bilan uning 
n ih o y a td a jo zib ado rligi va yo qim toyligiga u rg ‘u b erilm o q d a. 
Qizlam ing iffatli va tortinchoqligi esa tori tarang tortilgan dutorga 
o ‘xshatilmoqda. Bunday dutorning ovozi jarangli boMganidek, xayoli 
va tortinchoq qizlaming ovozasi ham elga taraladi. Ulam ing ko'nglini 
topish oshiq uchun oson kechmaydi. Q o‘shiqda ana shu hayotiy 
m antiqni ochib berishda sifatlash va o‘xshatishning bir-birini to ‘ldirib 
kelishi qulay imkoniyat yaratgan.
0 ‘zbek xalq lirik qo‘shiqlarida istiora (m etafora), metonimiya, 
m ubolag‘a, kichraytirish, jonlantirish kabi san ’atlardan ham unumli 
foydalanilgani kuzatiladi. U lar lirik q o ‘shiqlam ing g‘oyaviy-badiiy 
asoslarini yoritishda m uhim aham iyat kasb etgan.
Xalq lirik qo'shiqlarida poetik m azm un ju da sodda va lo ‘nda 
bayon etiladi. Bunga ko'pincha ulaming boshida, o ‘rtasida takrorlanib 
keladigan bir qator so‘z, ibora va misralar yordam beradi. 0 ‘zbek 
xalq q o ‘shiqlarida «Qizil guling qatma-qat», «Daryolaming ul yuzida», 
«Q oshingning qarosi», «H avodagi yulduzlar», «Y uqoridan m en

---

kelarman» kabi o ‘xshash va tayyor misralar ko‘p uchraydi. Bunday 
an ’anaviy tayyor m isralar qo‘shiqning tez yaratilishi, yodlab olinishi 
va tez tarqalishiga, she’r shaklining sodda bo‘lishiga olib keladi.
Ba’zi lirik q o ‘shiqlarda qahram onning ruhiy kechinmalari ijtimoiy 
motivlar bilan teng q o ‘yilib ifoda etilgan. Ularda lirik qahram onning 
ijtimoiy tu zu m dan noroziligi, adolatsizlikka qarshi qalb isyoni, pul 
va m ol-dunyo ilinjida nozik va noyob insoniy tuyg‘ulaming toptalishi, 
q iz la rn in g q a r i c h o lla r g a , o ila a ’z o la rin in g n o c h o r lik d a n , 
q ashshoqlikdan q utulish ilinjida sevmagan kishisiga turm ushga 
uzatilishidan shikoyati ju d a ta ’sirchan ifoda etiladi.
0 ‘zbek xalq lirik q o ‘shiqlari, kom pozitsion tarkibi jih atid an , 
asosan, ikki xil shaklda yaratiladi:
a) mustaqil to ‘rtliklar shaklida;