|
TILSHUNOSLIK
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTI 2020/4 (80)
107
Ҳозирги кунда “корпус” тушунчасига кўплаб таърифлар мавжуд. Масалан,
Э.Финеганнинг дарслигида берилган таъриф қуйидагича: корпус, одатда, маърузачи,
муаллиф, адресат ѐки аудитория ҳақида маълумотларни ўз ичига олувчи машинада
ўқиладиган матнлар тўплами ҳисобланади.
Асосий қисм
. Тил фаолиятининг замонавий шартлари нафақат нутқ намуналарини,
балки алоҳида хронологик ѐки фазовий ҳолатлар, нутқ амалиѐтини тизимлаштиришни
ўрганишни ўз ичига олади. Ўрганиш ва умумлаштиришга тизимли ѐндашув нутқ амалиѐтини
ўзига хос бирлик сифатида белгилайди. Анъанага биноан фақат доимий, субъектив омиллар
таъсирисиз эмпирик материални таҳлил қилиш имконини беради. Аммо бугунги кунда
компьютерда тилшуносликнинг объекти учламчи восита ва алоқа воситачилик вақти
яратилади, сақланади ва “ҳужжат”да ўқиб бўлмайдиган жойда амалга оширилади.
Албатта, нутқ амалиѐтини ѐритиш бугунги кунда қўлланиладиган объектив мезонлар
туфайли реалистик кўриб чиқилади. Бунда янги “лингво-информацион” формат орқали янги
универсал-статистик ва махсус фанлар тил форматларини танлашда янги имкониятлар
яратади. XX асрнинг 60 йилларида пайдо бўлган корпус тилшунослиги, нутқ амалиѐти учун
янги методологик асосни, тадқиқотнинг устувор йўналишларини яратди. Корпус
лингвистикаси металингвистик восита сифатида тил методологиясини қуриш, ундан
фойдаланиш ва нутқ нақшларининг лингвистик талқини – компьютер воситалари ѐрдамида
“эски” ва “янги” тил муаммоларини ҳал қилишда имкон яратади [2].
Жаҳон
тилшунослигида компьютер ва корпус лингвистикаси муаммоларини ўрганиш
ХХ асрнинг 40 йилларида бошланиб, бу соҳада дастлабки илмий фаразлар айтилди. Хусусан,
ўтган асрнинг 60 йилларида мазкур жараѐн жадаллашди, XXI аср бошларида ўзида
миллионлаб сўзларни акс эттирувчи юзлаб тил корпуслари пайдо бўлди.
Корпус тилшунослиги замонавий амалий тилшуносликнинг устувор йўналиши
ҳисобланади.
Корпус тилшунослиги замонавий компьютер технологияларидан фойдаланган
ҳолда лингвистик маълумотлар корпуслари (матн корпуслари) қуришнинг умумий
тамойилларини белгилайди, ѐзма ва оғзаки матнларнинг ҳақиқий лингвистик ҳодисаларини
типлаш методологиясини, шунингдек, уларни сақлаш ва таҳлил қилиш усулларини ишлаб
чиқади. Матнли корпуслар билан ишлаш тадқиқотчини субъективлигидан маълум даражада
мавҳумлаштиришга ва тилни объектив ўрганишга имкон беради [13].
Википедия корпусни статистик таҳлил қилиш ва гипотезани синаш, вазиятни
текшириш ѐки муайян соҳалар учун тил қоидаларини асослаш учун ишлатиладиган (ҳозирда
электрон шаклда) катта ва тузилган матн тўпламлари сифатида белгилайди. Т. Мак Энери
(T. McEnery) ва Э. Вилсон (A. Wilson) қуйидаги таърифни беради: корпус – тил модели
сифатида фойдаланиш учун аниқ тил мезонларига мувофиқ танланган тил парчалари
тўплами [9]. Корпусни феномен сифатида муҳокама қилиб, уни ҳал этишда Д.Синклер,
Т.МакЭнери, Д.Байбер, А.Килгариффом, В.П.Захаров, В.А.Плунгян, В.Ш. Рубашкин,
А.Н.Барановлар каби олимлар ўз ҳиссаларини қўшишган.
Жаҳон тилшунослигида корпус соҳасидаги мақсадли тадқиқотлар 40 йилларда
Блумфильд, Фрайс ва Бонджерслар томонидан бошланган
[4]; Н.Френсис ва Г.Кучера илк
марта корпус тузиш принципларини ишлаб чиққан
[11]. Рус тилшунослигида В.П.Захаров,
А.Б.Кутузов, Е.В.Недошивина, В.В.Риков, В.Плунгянлар корпус, унинг турлари, корпус
тузиш ва теглаш тамойиллари борасида тадқиқот олиб боришган
[7].
“Тилшунослик ҳар доим муҳим бўлган илмий соҳа захираси. Шуни айтиш мумкинки,
тилшунослик усуллари бунга мисол бўла олади ва ҳатто муаммолари бўлган бошқа фанлар
учун намуна бўлмоқда, уларнинг сони доимий равишда ўсиб бориб, жами фикрлар
йўналиши инсонпарварликни қўллаб-қувватлайди”, – деб 70 йилларда Э.Бенвенист
томонидан ифода этилган фикр бугунги кунда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Компьютер
воситалари “даврида”ги коммуникация (алоқа) кўпгина информацион ва техник жиҳатдан
қўллаб-қувватлаш ижтимоий-маданий ривожланишнинг ютуғидир.
Замонавий тилшунослик парадигмасида равон тилшунослик услубий жиҳатдан кўп
қирралиги ва самарадорлиги билан ажралиб туради.
2
Scientific reports of Bukhara State University, Vol. 4 [2020], Iss. 4, Art. 9
https://uzjournals.edu.uz/buxdu/vol4/iss4/9
DOI: 10.52297/2181-1466/2020/4/4/9
Do'stlaringiz bilan baham: |
