Conference proceedings

ƏDƏBİYYAT 
1.
1.E.N.Hüseynov. Regenerativ enerji istehsalı və saxlanılması. ADNA, Bakı, 2010. – 123 s. 
2.
M.F.Cəlilov. Alternativ regenerativ enerji sistemləri. Bakı, NPM «Təhsil», 2009. 406s. 
3.
B.Sorensen.Renewable Energy Conversion, Transmission and Storage. 2007. 327 p. 
4.
4.L.Freris, D. Infield. Renewable Energy in Power Systems,2008. – 284 p. 
5.
M.Kleemann, M.Meliß. Regenerative Energiequellen. Springer. Berlin Heidelberg.1993.315 s. 
6.
6.A.Maczulak. Renewable Ene 
POLİETİLENİN ALINMASI PROSESİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ 
ADNSU, İTİF, İdarəetmə və Sistemlər 
Mühəndisliyi Kafedrası 
Tel:[phone]
, E-mail: 
[e-mail]
 
Tel:[phone], E-mail:
[e-mail]
 
Xülasə. 
Xüsusi plyonkalar, çantalar, qablar və bidonlar istehsalı üçün ən əvəzolunmaz və vacib olaraq qalan ən qədim 
polimerlərdən biri polietilendir. Qablaşdırma materialları istehsalında ən çox istifadə olunan plastikdir. Yeni texnologiyaların sürətli 
inkişafına və müasir materialların tətbiqinə baxmayaraq, polietilenin əhəmiyyəti getdikcə azalmır, əksinə ona tələbat daim artır.
 
Bu baxımdan, effektiv müasir avtomatlaşdırılmış texniki vasitələrindən, effektiv riyazi modellər və idarəetmə alqoritmlərdən 
istifadə edərək, yüksək təzyiqli polietilen əldə etmək üçün baxılan texnoloji prosesinin idarə edilməsi məsələsini həll etmək lazım gəlir. 
Açar sözlər
: yüksək təzyiqli polietilen, polimerləşmə prosesi, texnoloji proses, borulu reaktor, texnoloji parametrlər, optimallaşdırma 
məsələsi, termal parçalanma.
Məlum olduğu kimi, polietilen dünyada polimerləşmə ilə sintez edilən polimerlərin istehsalında lider yeri tutur. 
Burada istehsalının əsas metodlarından biri etilenin yüksək təzyiqli polimerləşməsidir. Polietilen istehsalı prosesində 
xammal olan etilen, doymuş karbohidrogenlərin piroliz yolu ilə və piroliz sobaları ilə doymuş və doymamış 
karbohidrogenlərin qarışığını alınması üçün əldə edilir. 
Alınan yüksək təzyiq və ya aşağı sıxlıqlı polietilenin əsas növləri cədvəl 1-də göstərilmişdir. 
Cədvəl 1. Polietilenin əsas markaları 
Markalar 
Ərintinin axıcılıq göstəricisi 
(ƏAG) (qr/10dəq) 
ρ (qr/sm
3
) 
15803-020 
1,5÷2,50 
0,9190 
10803-020 
1,8÷2,20 
0,9185 
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sənayedə polietilen daha çox yüksək təzyiqdə etilenin bir avtoklavda və ya borulu 
bir reaktorda polimerləşdirilməsi yolu ilə əldə edilir. Boru reaktorundakı proses, oksigenin, həmçinin üzvi peroksidlərin 
(lauril, benzoil) və ya onların qarışıqlarının təsiri altında radikal bir mexanizm ilə baş verir. Eyni zamanda, bir 
təşəbbüskarla qarışdırılıb, 700 ˚S-ə qədər qızdırılıb və 25 MPa-a qədər bir kompressorla sıxılmış etilen əvvəl reaktorun 
1800 ˚S-yə qədər qızdırıldığı ön hissəyə, daha sonra ikinci - 190÷300 ˚S və 130÷250 MPa təzyiqdə polimerləşmə üçün 
daxil olur. Orta hesabla etilen reaktorda daxilinda 70÷100 saniyə olur. Konversiya dərəcələri 20% -ə qədər (hamısı 
təşəbbüskarın növündən və miqdarından asılıdır). Reaksiya alınmamış etilen əldə edilən polietilendən çıxarılır, sonra 
soyudulur və qranullanır, ardından qurudulur və qablaşdırılır. Məqsədli yüksək təzyiqli polietilen boyasız və rəngli 
Əsədov Rəfail Arif oğlu; Məhərrəmova Tamella Mustafa qızı 

---

qranullar şəklində istehsal olunur. Etilenin yüksək təzyiqli polimerləşməsi ekzotermik bir prosesdir. Reaksiyanın istilik 
təsiri 800 kkal/kq-dır. 
Beləliklə, yüksək təzyiqli polimerlərin istehsalına təsir edən əsas texnoloji parametrlər borulu reaktordakı 
temperatur (T), daxilindəki təzyiq (P), eləcə də xammalın (etilenin) reaktora (F) daxil olan axın sürətidir (miqdarı). 
Qeyd etmək lazımdır ki, nəzərdən keçirilən polimerləşmə prosesinin kimyası çox özünəməxsusdur. Oksigenlə 
polimerləşmənin kimyası hələ kifayət qədər öyrənilməmişdir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, bu halda polimerləşmə 
prosesi sərbəst radikal mexanizmi ilə gedir. 
Radikalların əmələ gəlməsi aşağıdakı sxemə əsasən həyata keçirilir: 
M + O
2
→ (MO
2
) 
burada, M - etilen molekuludur, (MO2) – etilenin oksigenlə əmələ gətirdiyi qeyri-stabil davamsız aralıq 
birləşməsidir. 
(MO
2
) → 2(MO)
* 
burada, (MO)* - reaksiyaya başlanğıç verən radikaldır. 
Zənçirin uzanması və qırılması mərhələləri peroksid tipli inisiatorlarla gedən reaksiya kimidir. 
Məlumdur ki, etilenin termik parçalanması polimerləşmə zamanı baş verir. Etilenin termal parçalanması, proses 
zamanı yüksək temperaturlara məruz qalması nəticəsində baş verə bilər. 
Bu reaksiya həddindən artıq istilik yaranması ilə müşayiət olunur və geri dönməzdir. Bu zaman temperatur və 
təzyiq sürətlə yüksəlir. 
Burada termal parçalanma məhsulları metan, karbon, hidrogendir: 
С2H4 → CH4 + C + 30,44 kkal, 
С2H4 → 2С +2H2 + 11,14 kkal. 
Reaksiya qarışığını reaktordan sürətli hərəkət edən təhlükəsizlik cihazları vasitəsi ilə atmosferə atmaqla təzyiq 
və temperaturdakı gözlənilməyən artımların qarşısı alınır. 
Etilenin termal parçalanması zamanı yüksək temperaturun artması nəticəsində polietilen parçalanır: 
(С2H4)n→ (2С + 2H2)n – 11,04 kkal/mol, 
(С2H4)n→ (С + СH4)n + 8,29 kkal/mol. 
Etilenin termal parçalanma reaksiyası ilə müqayisədə polietilenin parçalanma reaksiyası az istiliklə müşayiət 
olunur. 
Alınan məqsədli polietilen istər miqdarı və istərsə də xüsusi çəkisi etilenin miqdarının verilmiş qiymətində 
borulu reaktordakı temperaturdan və təzyiqin qiymətindən asılıdır. Onda, polietilenin alınması prosesinin optimal 
idarəetmə məsələsini aşağıdakı şəkildə yazmaq olar: 


U
u
F
T
P
f
y



max
,
,