Conference Paper

References: 
1. E. Yu. Turaev, C. S. Saidov. Investigation of the local environment of tin and iron 
particles in AIII - Te, AIV - Te. Izvestia AN. UzSSR, No. 4, 1989 p. 170 
2. E. Yu. Turaev, E. Tomiltsev, G. T. Daribaeva, L. Kurbanova. Impurity iron atoms in 
β-Si3N4. Uzbek physical journal. 1992, No. 1, p. 70 
3. F. S. Nasredinov, E. Yu. Turaev, P. P. Seregin, M. K. Bakhadirkhanov. The 
mechanism of two-electron exchange between neutral and ionized fir centers in PbS solid 
solutions. J. Phys. stat. sol. (b), 121, 571-577, 1990 
4. N. Yu. Turaev, E. Yu. Turaev, N.P. Seregin. Two-electron excitatory admixture of 
zinc in silicon, Reports of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, No. 7, pp. 
18-21, 2000. 
ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДА ДИФФЕРЕНЦИАЛ ҲИСОБДАН
ФОЙДАЛАНИШДА ИҚТИСОДИЙ МАТЕМАТИК УСУЛЛАР 
Турдиев Б.Э., Менгатова Х.Т., Садатов О.Х., Холов Н.З. 
ТДТУ Термиз филали 
 
Замоновий таълим технологиялари тўғрисида сўз кетганда абатта биринчи 
Президентимиз И.А.Каримовнинг “Ўқув жараёнида янги ахборот ва педагогик 
технологияларни кенг жорий этиш, болаларимизни комил инсонлар этиб тарбиялашда 
жонбозлик кўрсатадиган ўқитувчи ва домлаларга эътиборимизни янада оширишга, 
қисқача айтганда, таълим тарбия тизимини сифат жихатидан бутунлай янги босқичга 
кўтариш диққатимиз марказида бўлиши даркор”(1) деган сўзларини такидлаш 
ўринлидир. Қайсики замоновий иқтисодий назариясини ўрганиш боробарида микро ва 
макроиқтисодий масалалар зарурий элемент сифатида математик масалаларни ўргатиш 
услубиятини ўз ичига олади. 
Ўқитиш услубиятидан унумли фойдаланиш ўз ўрнида қуйидагиларни ўз ичига 
олади, яъни: иқтисодий ўзгарувчилар ва объектларни ажратиб олиш, ҳамда асосийси 
улар орасидаги боғлиқликни расмий ифодалашни ўргатиш. 
Бундан ташқари аниқ шаклланган, берилган маълумотлар ва нисбатлардан 
дедукция усуллари билан шу ўрганилаётган объектнинг ўзига мос келувчи якуний 
хулосага келиш лозим бўлади. 
Замоновий услубиятда иқтисодий масалаларни ечишда математика ва статистика 
усулларини қўллаб индуктив йўл билан объект ҳақида янги ахборотлар олишга ва 
юқори кузатиш натижаларига мос келувчи ўзгарувчиларининг боғланиш шаклларини 
ва унинг параметрларини баҳолаш керак бўлади. 
Бу усулдан фойдалнишнинг яна бир зарурий томони шуки, математика тилидан 
фойдаланиш иқтисодий назариянинг асосларини аниқ ифодалашга ,ҳамда барча 
тушунча ва хулосаларини тушунарли ҳолга келтиришга имконият яратади. 
Биз ушбу илмий изланишда дифференциал ҳисоблашлардан иқтисодий 
масалаларни ечиш ва таҳлил қилишда фойлаланиш услубиятларини кўриб чиқамиз. 
Юқорида келтирганимиздек иқтисодий кўрсаткичларнинг боғланишларини 
ўргатиш иқтисодий таҳлилнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Масалан, агар солиқлар 
ортса ёки импортга бож тўлаш киритилса, давлат даромадлари қайси йўналишга 
ўзгаришини, Фирмалар тушумлари ортиши ёки камайиши унинг маҳсулотлари баҳоси 
кўтаришишига боғлиқлигини аниқлашда дифференциал ҳисоблашлар усулидан 
фойдаланиб бундай иқтисодий масалаларни ечишда улар орасидаги боғланишларда 
иштирок этувчи ўзгарувчиларни аниқлаб берадиган функция зарурлиги ўргатилади. 
Маълумки иқтисодий кўрсаткичларни аниқлашда оптималлаш усулларидан 
фойдаланиш мақсадга мувафиқдир. Қайсики, кўрсаткичнинг оптимал қийматини топиш 
бир ва бир неча ўзгарувчили функциянинг экстремумини топишга келтирилади.

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
419 
Дастлабки таълим беришда иқтисодий кўрсаткич Y-ни бошқа кўрсаткич X нинг 
фукцияси сифатида максималлаш ёки минималлаш зарур бўлса масалан айтайлик 
максимал фойда олишда ишлаб чиқариш ҳажми кўрсаткичига боғлиқ функцияни 
танлаш зарурлигини ва оптимал нуқта яъни максимал нуқта сифатида Х аргументнинг 
ортишига тўғри келадиган Y функциянинг лимити нолга интилиши кераклигини 
тушунтириш керак бўлади. Иқтисодиётнинг бир қатор масалалари максималлаштириш 
масалаларини ўз ичига олади ва чегаравий шартлардан ташкил топади. 
Чегаравий масалалар математик дастурлаш масалалари бўлиб, уларни ечишда 
дифференциал ҳисоблашларга асосланган компьютерларда дастурий таъминотлар 
мавжуд. 
Биз ушбу илмий изланишда юқоридаги хулосалардан келиб чиққан ҳолда талаб 
функциясининг ўзаро боғлиқлигини математик таҳлил қилиш масаласини услубий 
ёритиб беришга харакат қиламиз. Бунда энг содда иқтисодий боғланиш қандай 
саволларга жавоб бериши кераклиги тушунтирилади, масалан қуйидаги жавоблар 
изланади: 
1.
Ўрганилаётган иқтисодий кўрсаткичларни қандай омиллар аниқлайди? 
2.
Ишоралар қанақа? 
3.
Боғланишнинг даражаси қанақа? 
4.
Боғланишнинг сонлардаги ёки миқдорий ифодаси қанақа? 
Иқтисодий назариядан маълумки, талаб функцияси маҳсулотга бўлган талаб 
миқдори–q
D
,унинг нарҳи p, истеъмолчиларнинг даромадлари I, бошқа тўлдирувчи 
товарлар нарҳи p
С 
ёки ўрнини босувчи p
S
товарлар нарҳи, кутилаётган нарҳлар ва 
кутилаётган даромадларга боғлиқ. 
Талаб функциясининг кўринишини қуйидагича ёзамиз(2): 
q
D
=f(p,I,T, p
С
, p
S
,p
e
, I
e
, …) 
Боғланиш Y=f(x) кучли ёки кучсиз эканлиги аниқлашнинг икки йўли бор, яъни: 
Орттирма бўйича ёндошиш 
)
(