Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.1.42.
 
Tarihin Zararlı Tekerrürü
122
 (1924) 
Dünyanın gidişinde, hayatın akışında öyle olaylar ortaya çıkar ki, o olaylara benzer 
durumlar daha önce de görülmüştür.
İşte bu zamanlarda bilgiç, usta kişiler çıkıp “tarih tekerrür ediyor” diye feveran 
ederler. 
Ben bilgiç de değilim usta da. Feveran etmek elimden gelmez. Ben Fergana’daki 
bazı durumları biliyorum. Eski kâtiplerin kalemi nasıl yavaş yürürse onun gibi yavaşça, 
telaşlanmadan, acele etmeden, yalan söylemeden size anlatacağım. 
Hepsi bu. 
122
 
Tarihin Zararlı Tekerrürü
- 
“Türkistan” gazetesinin 1924 yılı 14 Ekim sayısında yayımlandı. Gerçi 
makalede sahne eseri hakkında söz edilse de ona yazarın edebi, estetik görüşleride yansıdığı için ilgili 
bölüme aldık. 

---

195 
Fergana’nın 1919 ve 1920 yıllarını hatırlıyorsunuzdur.
123
Fergana’da akan haklı ve 
haksız kanların kokusu Taşkent’e, Semerkant’a değil Moskova ve Leningrad’a kadar 
yayıldı. Bu kadar kanın döküldüğü yerde elbette olay değil olaylar olur. 
Olaylı hadiseler o kadar çabuk ve aceleyle gün yüzüne çıktı ki, onları tarih 
sayfalarına koymakta çok zor olmuştur.
Fergana’da da bunun gibi oldu. Dünkü olaylar bugün akıldan çıktı. Yarınki olaya 
göre dünkü olaylar hiçbir şeydi. Akıllar, bu olaylara tanık olan bir tarihin varlığını idrak 
edemez oldular.
Böyle bir zamanda bizim büyük hissiyatlı yazar ve şairlerimiz çıkıp, o olayların 
hepsini edebi gösteri, mükemmel piyesler halinde tarih sayfalarına nakşetmiştir. Cürete, 
cesarete bak! 
Hamza Hakimzade’nin 6-7 bölümden oluşan duygusal (duygulandırıcı) “Fergana 
Faciaları” işte o çırpınışın meyveleriydi. Gözlemci tarihçimiz, kendi eserlerini o zaman 
bile “tarih için sıradan bir malzeme” diye düşünmüyordu. Hatta bunu iddia edenlere de 
çok kızmıştır. “Fergana Faciaları” yazarının düşüncesi, Shakespeare’in “Hamlet”, 
“Macbeth”, “Romeo ve Juliet” lerinin Özbek ve Fergana çevresinden ortaya çıktığıydı. 
Onun için onlarda yüksek ideolojili kızlar, yüksek düşünceli bazı “Tal’atefendi” ler vardı. 
O zamanın milleti, halkı enteresan. “Fergana Faciaları” dedin mi, 5000 kişi sığan 
geniş sahneler de insanlarla doluyordu. Bunu gören yazar, “değerli”, “güzel” eserlerini 
geniş Türkistan’ın o başından bu başına kadar taşıdı, oynatıp durdu… 
Ortaya “Çağatay Gurungu” denilen bir cemiyet çıktı. O cemiyete bağlı kişiler dili 
sadeleştirmek amacını esas aldıkları halde, Özbek Edebiyatının tamamlanışına da çok 
önem verdiler. Tamamlanan edebiyatın gerçek edebiyat olması gerek. Bunun için edebi 
eserlere gerçek değerini verip edebiyattan iz taşımayan eserleri acımasız bir şekilde 
meydandan def ettiler. İşte bu hareketin darbesine uğrayanlar arasında Hurşit Şeref’in
124
123
“Fergana’nın 1919 ve 1920 yıllarını hatırlıyorsunuzdur” – Hokant özerkliğinin kanuni hükümeti 
Bolşevikler tarafından yıkılınca, Fergana da arka arkaya korkunç katliamlar yapıldı: Hokant’ın yıkılışı, 
taşnaklar katliamı, milli gururunu ve milli özgürlüğünü koruyan özgürlük severler (yani basmacılar) ile 
savaş, korkunç açlık… Çolpan bunları hatırlatmak istiyor.
124
Hurşit Şeref – Asıl ismi Şemsettin Şerafeddinov (1892- 1960), Hurşit mahlasıyla eserler yazan şair, oyun 
yazarı, tercüman, tiyatro organizatörü. Özbek müzikali oyununun kurucularından. 

---

196 
“Küçük Asker” i (kendince: “Kiçik Asker”) ile birlikte bizim “Fergana Faciaları” da 
vardı.
“Çağatay Gurungu” temelini sağlam kurduğu ve çizgisini doğru çizdiği için yok 
olup gitse de Özbek’in yeni edebiyatında yeni, parlak, şerefli sayfalar açtı ve açmaya da 
devam ediyor.
Ancak sıradan olaylarınıince, nazik bir edebi dil ile göstermek isteyen “Fergana 
Faciaları” o zamanların o zamanki haber (kronik) lerinden başka bir şey değildi. Onun 
için daha 1920’li yıllarda arkasından matem tutulmaksızın toprağa gömülüp gitti. 
Tarihin tekerrürü mü? 
Son zamanlarda Hokant (Fergana vilayetinin başkenti) şehrinin sokaklarında bir 
hitabe kadar uzun, Buhara’daki “Anas” veya “Ulu Türkistan” gazetesinin dili gibi 
“yapma” bir ilan okudum.
125
İlanda: bir iki saatlik giriş (doğrusu reklam!) ten sonra 
“Fergana Faciaları” nın sahneye koyuluşu haberi veriliyor. Şaşırdım, telaşlandım. Niçin 
şaşırdım mı diyorsunuz. Bu dünya da “ölülerin yeniden dirildiğine” inanmadığım için! 
Bunun için şaşırıp telaşlandım fakat “Rahimboev” tiyatrosunun perdesi açılıp “basmacı” 
ve “taşnak” sözleri duyulduktan sonra “ölülerin dirilmesinin mümkün olduğuna” 
inandım.
Piyes hakkında konuşmayacağım. Oyunun sahnelenmesindeki başarısızlıklarında 
bahsetmeyeceğim. O gün ki oyuna bildiğiniz üzere “ünlü aktris” Kuznetsova
126
da 
katılmıştı. Avrupa eserlerinde bir Avrupalı kız rolünü nasıl oynaması gerekiyorsa bir 
Özbek kızı rolünü Fergana sahnesinde öyle oynayan Kuznetsova, o gün sahneye çıkıp 
konuşan bir arkadaşı tarafından çok övüldü. Burayı size anlatmadan geçsem olmazdı. 
Kendisi sıradan bir hizmetçi olduğu halde “İstanbul darülfünun müezzinleri”
127
gibi 
konuşan bir taşnak Ermeni rolü de var. Bu rolü oynayan “Usta” artist Ermeni ve 
Azerbaycan dillerinin özelliklerinden o kadar habersizdi ki, o zaman taşnakların 
zulümlerini göstermekle değil, dillerini bozup, alay etmekle onlara haddini bildirmiş 
125
“Buhara’daki “Anas” veya “Ulu Türkistan” gazetesinin dili gibi “yapma” bir ilan okudum” – adı geçen 
gazetelerin ilkinde Tacik, ikincisinde Tatar diline has söz ve söz biçimlerinin kullanıldığını işaret etmekte.
126
“Ünlü aktris Kuznetsova” – Maria Kuznetsova (1899- 1956), Özbek tiyatrosunun ilk aktrislerinden, 
ÖzSSR halk artisti. 1918 yılında Hamza önderliğindeki “Ülke seyyar siyasi takımı”nda oynamış. 1921-
1925 yıllarında Hokant tiyatrosunda, 1925 yılından ömrünün sonuna kadar şimdi ki Hamza tiyatrosunda 
çalışmış.
127
“İstanbul darülfünunu mezunları gibi konuşan…” – darülfünunun eğitmenleri gibi konuşan. 

---

197 
oldu… Aferin, bu da büyük maharet! Ben onun hakkında fazla konuşmak istemiyordum. 
Sağından solundan bazıyerlerini gösterip geçeyim dedim, fazlaca vaktinizi aldım. Benim 
asıl durmak istediğim nokta şudur ki, bu piyesi bu halde oynayarak işe başlayan bu tiyatro 
gruba, mahalli bütçeden teminat verilmiş diye ortada dönen sözler var. “Facialar” ın 
yazarı ve grubun ruhu olan Hamza Hakimzade arkadaşımız bu iş için bilerek Hive’den 
getirilmiş. Hamza arkadaşın kendi de özel bir konuşma sırasında “bu konuda 20-30 kişilik 
bir liste düzenleyip vilayet icra komitesine teslim ettiğini” söyledi. 
Özbek tiyatrosunu canlandırmak, Özbek sanatını yaşatmak yolunda Fergana vadisi 
icra komitesinin ciddi bir gayret göstermesi alkışa layık bir iş. Ama şunu bilmek gerekir 
ki, Özbek tiyatro ve sanatı, bu tür sanattan uzak eserler ve sanata 1919 yılı gözüyle bakan 
gruplar tarafından canlandırılıp yaşatılmaz. Bu önemli işi genç güçlere, sanatı doğru 
görüp tanıyan güçlere teslim etmek gerek.
Şüphesiz Yoldaş Hamza Özbek tiyatrosunun, Özbek sanatının yükselişinde önemli 
bir etken olmuştur. Onu bu alanda değerlendirmek gerek. Ama ona bildirmek, anlatmak 
gerek ki, Özbek tiyatrosunu Türkistan’ın merkezinde eski “Karl Marks” 
grubununbaşlattığı doğru yoldan ilerletmek gerek. Bu doğru yola çıkanı kabul etmeseler 
tarihi “tekerrür” ettirmek isteseler, sahneyi olayların kuru bir haber bölümünden ibaret 
yapmak isteseler onlara ne mahalli bütçeden ne de başka bütçeden bir kuruş bile vermek 
gerekmez.
1919
‘un “facia tellallığı” devri geçti ve tarihin bu “tekerrürü” bizim için 
zararlı!..