Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.1.39.
 
Harabeler Arasında
107
 (1924) 
(Andican – Oş - Celalabad) 
Sabahleyin ezan vaktinde yola çıkmak niyetiyle akşamdan yatmıştım.
Uykunun en şiddetli yerinde uyandırdılar. “Kalk, arabacılar geldi, seni bekliyorlar”
dediler. 
Uyuklamadım, sıçrayıp yerimden kalktım. Apar topar, yarım yamalak elimi 
yüzümü yıkayıp, aceleyle kıyafetlerimi giydim ve dışarıya çıktım. 
Karanlık, oldukça karalık idi. Tökezleyip merdivenden indim. Arkamdan elinde 
lambayla annem geldi, sokağa çıktık.
Dört araba, bizim dev gibi arabalar sokağın ortasında duruyor idi. Bu ağır, bu 
iradesiz, bu hantal arabalar ile altı taş (48 çakırım
108
) yol ilerlemek! Vay be! 
107
Çolpan 1924 yılı baharında Andican – Oş – Celalabat güzergâhı boyunca yaptığı yolculuğu devamında 
gördüğü-gözlemlediği gazetecilere özgü deneme özelliğinde “Fergana” gazetesinin 1924 yılı 28 Mart 158, 
169, 172, 175, 176. sayılarında “Çolpan” imzası ile yayımlanmış. “Yaş Leninci” gazetesinin 1991 yılı 1 – 
4. sayılarında (neşre hazırlayan J. Xudoyberdiyev), “Şark Yıldızı” dergisinin 1991 yılı 6. sayısında (neşre 
hazırlayan Z. Eshonova) tekrar neşredilmiştir. 
“Fergana” gazetesi esasında neşre hazırlanmıştır. 
108
Eskiden yaklaşık 1 kilometreye denk gelen uzunluk ölçü birimi. 1 çakırım=1,06 km.

---

177 
Yeni ruh ve eski dil ile tevekkül edip arabaya atladım.
“Garç gurç” … araba hareket etti… 
Araba hareket etti, onun dairesi kolaylıkla üç kulaç gelen, heybetli tekerlekleri 5 – 
10 kez dönünceye kadar biçare annemin loş ışığı bizi uğurlamaya devam ediyor idi. Böyle 
karanlık bir gecede sadece beni tanımayan kişiler ile kimsesiz harabe bir yola çıktığım 
için korkmuyor da değilim, lakin cılız lambanın güçsüz ışıkları ile bir yere kadar eşlik 
eden annem, annelere mahsus şefkati, sevgisi ile nasıl endişelenmektedir.
Benim için o kadar kıymetli olmayan varlığım, onun için her şeyden kıymetli değil 
mi? 
Şehrin kenar yerline yakınlaşıyoruz. Kaç yıllık iç savaşlar ile tükenen yerin, 
bozkırlar gibi yabani hale gelen sokaklarında, kedi gözü kadar bir parlaklık ile yanan 
elektrik fenerleri… arkamızda kalmıştı. Bir iki dönüş ile şehirden çıktık.
“Pamuk Komitesi”nin ilk fabrikasının arka tarafından geçip gidiyoruz. En parlak 
elektrik lambalarının keskin parıltıları arasından uğuldayan sesler geliyor. Bu fabrika 
çarklarının dönmesinden çıkan ses. Lamba ışıkları arasından kararıp görünen gök 
annemiz, yerin kara bağrına benziyor. Kara bağırlı yeri düşündükten sonra göz önünde 
geniş bir pamuk tarlası uzanmaktadır. Geniş pamuk tarlası
, 
mahşerde toplanmış sarıklı 
Müslümanlar gibi beyaz başları ile bir mahşer halini alan pamuk bitkileri, pamuk bitkisi 
sapları gerçekten âdemoğulları için gerçek mahşer manzarasını hatırlatmaktadır! Pamuk 
mahşeri ile pamuk fabrikasının uğuldayan sesi… ateş ile su, ölüm ile hayat ezgileri gibi 
bir ahenk oluşturmuştur… 
O sırada yine 1-2 tane fabrika vardı, harabeye benzeyen. Birkaç deri fabrikası vardı, 
bir tanesi sağlam kalmış. Araba yolu son derece ağır, atlar çok fena zorlanmaktadır, onları 
harekete geçirmek için var gücüyle bağıran, mücadele eden arabaların hali de ondan hafif 
değil. Arabalar birkaç yerde çamura battı, topluca mücadele ederek, bağırarak çıkardılar. 
Bu halde bin bela ile Anjon yamacına ulaştık.
Henüz şafaktan eser yok. Karanlık yine az önceki rengi ile koyulaşarak devam 
ediyor. Karanlık, bakışlarımda, bazen koyulaşıyormuş gibi oluyor ve gözümü bir açıp bir 
kapatıp: “Yalancı şafak (subh-i kezzab) mı bu?” diyorum. 

---

178 
Tepeden inip Hartum köyüne giriyoruz. Daha kenar yerlerdeki binalar, avlular 
yıkılmış, boş, harabe göründüler. Eskiden çok abat olan mahalleden bekçi tahtasının 
hüzünlü hüzünlü sesi duyuldu. Kötü, çamur yollar ile Zavrak köyüne geçtik, oradan Çek 
köyüne gidip büyük tepeye tırmanmaya başladık.
Köylerde kımıldayan can yok, her biri uykuda, her bir evde can var, insan var gibi 
görünüyor. Ama evlerin boş olanları, sahipsiz, kimsesiz kalanları da az değil. Damlarda 
yayılı yonca, mısır ve pamuk bitkisi sapları yanlarından geçtiğinde bazı hayali şekiller 
çağrıştırmaktadır. Kâh dev başı gibi, kâh albastı sürüsü gibi, kâh uyuyanlarla alay edip 
gülen hayali uyanık gibi, kâh ağaç dalında uyuyan bir grup karga gibi görünmektedir. 
Hâlbuki köyün bütün ümidi, tesellisi, varı yoğu bu ot yığınları! 
Tepenin düz taş yolunda atları kamçıladılar, “gur-gur” sesleriyle araba hızlanmaya 
başladı. Eskiden basmacıların tüccarları durdurduğu bir yere, Töre çeşmesine geldik. 
Gönlüm dalgalandı, kalan, kurtulan basmacılar varsa… karşımıza çıksalar… Ben bu 
hayaller ile baş döndürünceye kadar arabacılar çeşmeden de geçip gittiler, sıra sıra dizilen 
arabalardan her çeşit türküler duyulmaktadır. “Gülyar”, “Üzmegül”, “Mahzumcan”, 
“Amanyar”… hepsi, hepsi! 
Şehirden çıktığımızdan beri 15 çakırım yok yürüdük, şafağın attığı yok, fakat ufukta 
yerinden küçücük cesaretsiz ve bulanık bir kızıllık göründü, 20 çakırım yol alıp Oş ile 
Andican’ın tam ortasındaki Hocaabad köyüne yaklaştığımızda yavaşça şafak söktü. 
Yolda bir köyü gördük. Yarısından çoğu yanıp gitmişti. Sebebini arabacılara sordum, 
“Basmacılar ile savaşmak için gelen Ermeniler, 3-4 yıl oldu, talan edip, yaktılar” dedi… 
Ermenilerin Milli Taşnak Partisi, Sovyet Hükümetinin genç zamanında kızıl bayrak 
altına girerek onların yaptıkları vahşetleri, 1918–1919 yıllarında Fergana’daki “Ermeni 
vahşiliği” gözümün önünden bir bir geçti. 
-
Köprüye geldik! dediler. Hayalden sıyrıldım. Şehrihan çayının köprüsüne 
ulaşmıştık. 
Bir zamanlar çok para harcanıp inşa edilen bu demir köprü çok fena harap olmuştur. 
İki kenardaki korkuluk demirleri tamamen yok olmuş, zeminin bazı yerleri at sığacak 
derecede delinmiş, bu deliklere ağaç parçaları koymuşlar. Hocaabad yöneticileri ağaç 
taşıtmışlar, köprüyü tamir etmek için olsa gerek. Ama günler, aylar geçmekte, hala 

---

179 
çalışmadan haber yok. Hâlbuki bu yol büyük ve abat bir yol olup, gece gündüz araba 
gidip gelmektedir. Köprüyü daha hızlı düzeltmenin çaresini bulmak gerek idi… 
Bu kimin görevi? 
Kahvaltı vaktinde Hocaabad köyüne girip bir çayhaneye indik. Arabacılar atlarını 
otlamaya bıraktılar. Ben gazeteye yazmak için haberler araştırdım, halkın eksikliklerini 
soruşturdum. 
Hocaabad’ın Şahrihan çayı tarafında Oş çayı adlı bir küçücük çay varmış. Bu çay 
Oş tarafından gelerek Şahrihan çayına dökülüyormuş. Geçen yıl bu Oş çayında sel olmuş, 
500 tenap kadar ekili alanı, avlı ve bahçeyi harap etmiş. Şimdi bu yerlerin yanından yine 
akmaya devam ediyor. 
Bu konuda Hocaabad halkı her yol ile hükümete arz etmiş; Andican’da geçen yıl 
çıkan ve kapatılan “Derhan” gazetesinde de bunun hakkında yazılmış; “Fergana” 
gazetesinde de yardım edilmesi gerektiği hatırlatılmış. Geçen yıl Türkistan Merkez İcra 
Komitesi ve Fergana Vilayet Hükümet başkanları kendileri gelerek görüp gitmişler. Ama 
bu zamana kadar hiçbir çözüm bulunamamış. Bu noktaya, Fergana Vilayet İcra 
Komitesinin dikkatini tekrardan çekmek isterim.
Seyahatimizi Hocaabad köyüne gelip indiğimiz yerde durdurmuş idik. Ondan 
sonrasını yazmak için aklımı, zihnimi toplayıp oturup, elime kalem alıncaya kadar pek 
çok zaman geçti. Bu arada “Türkistan” gazetesinin yazarlarından Gazi Yunus ve Yoldaş 
Elbek
109
ile birlikte o yollardan tekrar bir kez daha geçmek nasip oldu. Hatıralar tekrar 
yenilendi, tanıdık simalar tekrar göründü. Yolculuğun devamını, şimdi “iki kez olan 
yolculuğun devamı” olarak yazıyorum. 
Hocaabad: görünüşte oldukça küçük olmakla birlikte dedikodular çok. Özellikle 
gazeteciler için haber bulmak kolaydır. Oş’dan 20 çakırım uzaklıkta Karasu istasyonu 
olup, direk yol yapıldığından beri Hocaabad’ın eski durumu gittikçe zayıflamıştır. Aksi 
halde, Hocaabad araba, at, yaya, fayton, posta ve at araba kervanları için (hacıların 
tabirine göre) bir “Herkof” gibi idi. Pamir ve Kaşkar’a bitişik olan Özgent ve Gulşa gibi 
geniş yerleri kendi dairesine alan Oş kasabasının merkez ile olan ilişkisinde Hocaabad 
önemli bir istasyon idi.
109
“Yoldaş Elbek” – şair, yazar, eğitimci, dilbilimci Maşrik Yunusov (1898 – 1939) göz önünde tutulmakta. 

---

180 
Şimdi bolus
110
icra komitesi var imiş. Bir tane de okul var dediler. Lakin onun 
kendisinden daha çok “adı” var, anlaşılan… İlkbahardan sonbahara kadar okul tatil imiş, 
çiftçiler çocuklarını sadece kışın okutabiliyorlar imiş.
Okulun böyle olması gibi diğer tuhaf şeyler de çok: geçen sefer yazılan köprü hala 
daha düzelmemiş, biz son gidişimizde faytonu da itekleyerek geçtik. Oraya gittiğimizde 
dediler ki, köprüyü halktan toplanacak parayla tamir ettirmeye Oş İcra Komitesi karar 
verdi. “Hükümetin parasıyla olmaz mı?” demiş idik, “Belediyenin parası yoktur” dediler. 
Belediyelerden söz açıldıktan sonra konuşmaktansa konuşmamak daha iyi dedik ve 
sustuk… 
Selin vurduğu yerler hala eskisi gibi durmaktadır. Bir süre sonra Hocaabad’ın 
yarısını alıp gitmesi de mümkün. Su idarelerinden 3 mühendis teker teker gidip, 3 kez 
rapor hazırlamışlar… Mühendisler bilirkişi (uzmanlar) grubundan oldukları için aylık ve 
gündelik almaktadırlar. Böyle olduktan sonra 3 değil, 30 kez rapor hazırlasalar, onlara 
zararı ne? 
Pamuk Komitesinin bir merkezi var. Orada çalışanların hiç birinden halk razı değil. 
Zuboz adlı bir hazinedar var, onun en tatlı sözü ortalama sokak küfürleri seviyesinde 
imiş… Bir çiftçiye 2 desatina
111
pamuk için 100 som ve 20 put
112
buğday verip, buğdayın 
parasını deminki 100 somdan alması gerek. Hazinedar aklından çıkarmıştır ve almayı 
unutmuş. Çiftçi dışarıya çıkarak parasını saymış, buğdayı ölçmüş: “Buğdayın parasını 
almamışsınız” diye hazinedarın huzuruna girmiş, “Seni hırsız, dolandırıcı”, diye kamyon 
kamyon hakaretlerden sonra 3 som para cezası ödetmiştir.
Bu kişiyi, halkın dilekçesinden dolayı Oş yönetimi çağırmış, “İş vakti, gidemem” 
deyip gitmemiş. “Pamuk kampanyası”na zarar gelmesin diye, Oş yönetimi de kendince 
bir şey yapmadan bölge mahkemelerine havale etmiş. Hocaabad çiftçileri bu dilekçelerin 
cevabını beklemektedirler.
Çiftçiler bu yıl yer ekmeye istekli bir şekilde girişmişlerdir. Herkes çalışıp didinip 
bir at, eşek bulmaya çalışıyor, bulamayanları çapayla olsa da ekinleri ekmeye girişmiş. 
Halk memleketin huzur bulmasından, özgürce çiftçilik yapmanın önünün açılmasından 
110
Bolus, Rusça “kilise” sözünün Özbekçe bozulmuş telaffuz şekli. 
111
Rusça da aslı destyatina olup 1,09 hekrata denk gelen alan ölçü birimidir.
112
16,38 kilograma denk eski bir ağırlık ölçü birimidir.

---

181 
dolayı memnun. Hükümetin az çok elinden geldiği kadar yardım etmesinden de çok 
memnun görünüyorlar.
Hocaabad’dan 3 çakırım ileride önceki zamanda posta arabaları ile büyük 
faytonlara durak görevini gerçekleştiren bir bina var idi. O bina Oş ile Andican’ın tam 
ortasında her iki şehrede 24 çakırımlık mesafede idi. Şimdi yapıları kuru duvarlardan 
ibaret olup kalmıştır. Avlusuna pamuk ekmektedirler… 
Ondan 2-3 çakırım ileride binlerce desatinalık bir bağ var. O bağ bundan 10-12 yıl 
önce Fergana’nın meşhur zenginlerinden Yahudi Simhayevler tarafından yapılmış idi. 
Bağın arazilerini çiftçilerden (her ne kadar bakımsız yerler olsa da) ucuz ucuz almaya 
bizim ahmak beyefendilerimizden biri çok yardım etmiş. Hatta bu beyefendinin hareketi 
ile su gelmeyen yerlere su geldi, yani yukarıdaki köylerde oturan çiftçiler kendi 
sularından keserek beyefendinin bahçesine verdiler. Çiftçilerin çoğu beyefendinin müridi 
olduğu için beyefendi o işi çok kolay başardı. “Ak yaptım” , “Kara yaptım!” diyordu, 
tamam bu kadar... 
Simhayev sonradan bubeyefendinin kendini de bahçeden kovdu, onu bahçeye 
sokmaz oldu. Öyle ki, ahmak beyefendi kendinin fakir çiftçilerini bir zenginin menfaatine 
kurban etti. Şimdi tartışmanın bir kısmı bu araziler üzerinde imiş. 
Çoğu meyvelik ağaçlardan ibaret olan bu geniş bahçenin çok büyük, uçsuz bucaksız 
kavak fidanları var imiş. Acayip, Avrupai yapılar, gül bahçeleriyle donanmış, yüzlerce 
koyun, onlarca mal, sığır, güzel öküzler, birçok çift atlar mevcutmuş; çiftçilik aletlerinin 
de her çeşidi varmış. 
Bu elbette önceki zamanda. İşte bu iç savaşlar zamanında bahçe tamamen harap 
olmuş, bir çalılık olup kalmış, yapılarını istihkâm yapıp, basmacılar ile askerlerimiz, 
askerlerimiz ile basmacılar çatışmışlar. Sayısız tüfek delikleri yakın zamandaki dehşetli 
zamanları hatırlatıp, alay edip gülüp duruyorlar… Önceden yöre halkından birkaç kişi 
bahçeyi hükümetten kiralarlarmış. Sonraki zamanda hükümet o kiracılardan geri alıp, 
“köy sendikası” adlı teşkilata vermiş. O teşkilat ziraat mühendisleri göndermiş, 
Hocaabadlılardan gündelik işçi yollayıp çalıştırmaktadırlar. Biz geçerken birkaç kişi 
sepet dokumakta idi. Bozulmuş, yıkılmış evler düzeltilmeye başlanmış; bahçeye bel 
bağlayarak gayretle çalışıyorlardı.

---

182 
Andican’dan Hocaabad’a kadar (tepeleri katmazsak) kış mevsimlerinde yol kötü 
olmaktadır. Hocaabad ile Oş arası kış mevsiminde de yol güzel, düz, kuru olmaktadır. 
Sonraki yolculuğumuzda ilkbaharın masmavi koynunda çiçekler arasında gittik. 
Yol çok güzel olmuş idi, ağaçları yiyen parazit kurtlar düşmeye başlamışlar. Ekilmemiş, 
ot basmış yerlere öküz götürülmüş, sürülmüş. Arkları düzeltmişler. Sular şırıldayarak 
akmaktadır.
Oş’un yakınındaki dağlar heybetli görünmeye başladılar. İlkbaharda Oş ve Andican 
şehirlerinin ışkın (şükri) ihtiyacını karkılayan “Şükri Dağı” sağ tarafımızda yemyeşil 
görünmektedir. “Suret Dağı”nın eteklerindeki orman gibi güzel bir yoldan geçip 
gidiyoruz. Orada ağaç kömürü yapılan ızgaralar var. Bazılarının ağzını açıp odun toplayıp 
koymuşlar. Bazılarına odun doldurup hazırlık yapmışlar. Bazılarından duman 
çıkmaktadır. Bazılarının alevi sönmüş, ağzına sıvanmış çamurlar sararıp kesek olmuşlar, 
açılmaya hazır durmaktadır.
Oş’a yaklaştığında bir grup büyük kavak bizi karşılamaktadır, Oşlular da oraya 
“Büyük Kavak” (Kette Terek) diyorlar. 1916 yılında Oş’dan Nikolay Hükümeti ve 
Avrupa istilacılarının büyük kurbanlarına “merdikar” (gündelik işçi) adı verilen Oşlu 
yiğitleri, yediden yetmişe Oş halkı bu “Büyük Kavak” a kadar uğurlamışlardı. Uzaktan 
kavağı görmem ile aklıma biçare gündelik işçiler geldi, kim bilir kimlerin nefislerine 
hizmet etmek için bu uzak memleketlerden bilinmeyen yerlere gitmek için şu yola çıkıp, 
şu kavağın altında annelerinin babalarının sıcak gözyaşlarıyla ıslanmışlar…
Kavağın şimdi başka bir kerameti daha ortaya çıkmıştır: birisi, bir “inançlı” kul 
söylemiştir ki: “Her kim bu kavağın kabuğunu kaynatıp içerse sıtmadan kurtulur”. 
Kavağın kendi de birkaç yüz yıllık eski kavak değil mi, hemen “aziz”liğine inanmışlar: 
insan boyundan yukarıya kadar kabuğunu tamamen soyup almışlardır… Bunu almak için 
doktorun reçetesi gerekli değil, biri başından geçen birine on katıp anlattı mı, inandırdı 
mı, oldu. Ne kadar uzak yollardan bu bir karış kabuk için gelen biçareler var! 
Hive tarafında “taun” hastalığı var imiş, ona da böyle bir kavak bulunsaymış Sağlık 
Bakanlığının şehirden dışarıya çıkmayan paraları Amuderya boylarına da mecburiyet ile 
gönderilmez idi!.. 
Tamam şimdi, Oş’a geldik! 

---

183 
“Bütün Fergana’da havasının temizliği ve ikliminin hoşluğu bakımından Oş ile 
denk bir yer yok.” 
(Babür) 
“Fergana vilayetindeki şehirler arasında en güzel yere yerleşmiş ve en sağlıklı 
iklime sahip olanı Oş’dur. Bu çevre, genellikle, çok güzel sulanmaktadır ve onun güzel 
kokulu menekşeli ilkbaharı gerçekten çekici kılmaktadır! Bundan başka yine her türlü 
güller ve kırmızı çiçekler yetişmektedir.” 
(“Kaşkar Emiri Yakub”. Adı Fransızca eserden) 
Bir Özbek-Türk ve bir Fransız’ın bir anlama gelen yukarıdaki iki sözüne kendimden 
bir şey eklemeyeceğim. Oş, gerçekten övgüye layık bir yer. Bunu sonraki yolculuğumda 
beraber olduğum yoldaşlarım çok samimi bir dil ile anlattılar.
Ama… 
Ama şimdi ki Oş Babür’ün söylediği ve Fransız yazarın yazdığı iklim ve havaya 
sahip olsa da, kendisinin bu gün ki virane ve harabe hali ile 10 yıl önceki Oş da değildir. 
Yukarıda koyduğum başlık Oş şehrinin en gerçek tercümanı! 
Andican yolundan şehre girip giden, o… 5-6 mahalleyi geçince boşalıp kalan 
avlular ve onların yıkılıp, devrilen ev ve duvarlarını görüyorsunuz. Pazara 
yakınlaştığınızda can eseri, hayat eseri, ev, düzen eseri görüyorsunuz.
Pazar günü yüksek bir yerde durup izledim: sıradan bir köy pazarından başka bir 
şey görünmüyordu. Şehir ve şehirlilerden iz yok. Harap olmuş, olacak ve harap olacak 
büyük medreseler ve onların aynı vahşi çehreyle görünümü, kaba giriş kapıları, eski 
şehirlerden bir iz ve işaret saklamaktadır. At, deve… deve, at… İşte Oş pazarının en çok 
misafirleri! 
“Eşeğine yakışır sesi!” denildiği gibi, Oş şehrine uygun sorumlu kurum, yani 
belediye şubesi! Şehrin herhangi bir yerinde bir şey görünmüyor ki, belediye şubesi onu 

---

184 
yapmış olsun… Pazar ortasından akıp giden güzel suyun üstünde bir büyük köprü 
yerleştirilmiştir, sorsam: onda da belediye şubesinin çok alakası yok imiş.
Bu eski şehir. 
Yeni şehir de bundan güzel değil. O belki bundan da beter. 
Devrimin yıkış döneminde harap olan bu şehirler işte bu 2-3 yıllık imar devrinde 
tanınmaz hale gelmeye başladılar, bazıları geldiler de. Ama Oş şehri yakın zamanda bunu 
başaracak gibi değildir. Bunun büyük bir sebebi: Oş’un demiryolundan uzaklığı. 
Zamanımız elektrik zamanı. Böyle bir zamanda demiryolundan da mahrum kalan bir şehir 
çabucak abat olamaz. Bundan 10 yıl önce demiryolu Andican’dan ileriye gitmez idi. 
Büyük “altı şehir”in Kaşkar ile olan münasebeti Oş’u büyük bir istasyon yapmış idi. Bir 
tarafı Yedisu vilayetine ulaşan arka taraf, şehirler ile bağlantısını Oş üzerinden yapardı. 
Türkistan’ın pamuk işçileri için Kaşkar’dan çıkıp gelen ucuz günlük gündelik işçiler… 
50 000 ve 100 000 lercesi Oş üzerinden geçerlerdi. Sonra: Oş da sınıra yakın, üstelik 
ziyaret yeri olduğundan üzerine çok nüfus çeker idi. İşte önceleri Oş’u abat eden 
unsurların birkaç tanesi!
Bugün bu unsurlardan hiç biri yok. Bunun için Oş’un imar yönünden durumu bir 
süre daha bu halde olacak gibi.
Dağ yakın: hemencicik yanıbaşında. 
Birkaç adım sonra: dağ! 
Bizde arkadaşlar ile birlikte çıktık. Dağın yamaçlarında insanın beline gelen 
büyümüş otlar, çimenlik, yeşillikler, gelincik ve diğer çiçekler hala alçak boyları ile genç 
çocuk gibi dikilmekte, büyümektedirler…
Dağın kara, cansız ve kaba taşlarının da bir “özelliği”, bir “kerameti” var bu 
memlekette. El sokulsa; elin ağrımadığı, baş sokulsa; başın ağrımadığı, bel değse; belin 
ağrımadığı “mübarek” çukurcukları var o taşların! Her bir “şifahane”nin önünde bir şeyh, 
bir açgözlü, doyumsuz sahtekâr yalan ve hile satıp durmaktadır… Dağda kara taşlar 
arasında bir karıştan daha fazla büyüyen bir çimenlik, bir ot yoktur ki, başlarına bir parça 
paçavra bağlanmış olmasın! O bez parçalarının hepsi totem, dokunulması yasaktır. Yalnız 
“cinler”, “kötü ruhlar”, “hayaletler” göze görünmeden gelip girmektedirler...
Biçare Özbek kadını! 

---

185 
Sana 12 yaşında kefen giydiren efendiler doğduğun günden itibaren seni hurafelerin 
saçma kucaklarına atmaktadırlar.
Bilmiyorsun. 
Bilmiyorsun.
Bilmediğin için sen hala uzun yıllar hurafeler için en taze ümitlerini 
soldurmaktasın! 
Senin bilmen, öğrenmen için geniş yolların açıldığı şu devirde de sana açılacak 
okulların teminatı için mahalli paranın çoğalmasını diliyoruz! 
Oş’da şehir ve vilayet icra komitesi var, onun binası da Oş’un kendine uygun 
dağınık, bakımsız, idare binasına uygun olmayan iki katlı bir yer. Diğer idarelerin yerleri 
de böyle.
Belki bundan da perişan. Ama bir tane okul var. Binası çok güzel, önceden Rus 
Yerli Okulu olmuş. Oda biz gittiğimizde onarılmamıştı. Onarım için belediye de para yok, 
öğretmenlerin maaşı için eğitim şubesinde para yok, eğitim şubesine vermek için Eğitim 
Bakanlığında para yok. Böylece, bu bir tane okulun da kaderi sallantıdadır. Halkın 
parasıyla yapılacak işler için halktan para toplamak zor…
Biz şehrin park alanında, en güzel yerde oturuyor idik, “gazeteciler geliyor” diye 
haber duyan bir kişi yanımıza geldi. Yarım saat feryat içinde koskoca bir adam ağlamaklı 
bir şekilde bir yere 2 kere vergi emri geldiğini, şikâyetlerinden de bir fayda olmadığını 
anlattı. Sovyet matbuatı oldukça güçlenmiş imiş, bunu biz orada açıkça öğrendik.
Oş’da su ile çalıştırılan bir elektrik santrali var. Çok güçlü. Fiyatı da ucuz, müşterisi 
az. Şimdi kablo çekilmeyen sokaklara kablo çekmeye, fiyatını yine de ucuzlaştırmaya 
gayret var.
Oş’un etrafında yaşayan Kırgız halkı okula ve bilime ciddi gayret etmektedir. 
Gulşa’da halkın yardımı ile güzel bir okul binası yapıldı; açılış töreninde kutlama 
düzenlenip, okulun 6 aylık giserleri toplandı. Özgent’de
de okul binası yapıldı. Gulşa’da 
öğretmenler Kursu açıldı. Bunların hepsi halkın teşebbüsü ile oldu.
Ama Oş şehri bir tane okulu bile çalıştıramamaktadır.

---

186 
Oş’un basmacılardan kurtulmasına 2 yıl kadar oldu. Bunun için etrafında ekilen 
yerler çok, çiftçilik güzel.
Su bol. 
Her yerde olduğu gibi burada da at, binek azlığı var. Bu da zamanla doldurulur, 
tabii ki. Biz Celalabat’a geldikten sonra öğrendik ki, bu zamana kadar Oş’da devam eden 
biricik sinema da yakında Celalabat’a taşınmış…
Nihayet bir gün şafak vaktinde Celalabat’a varmak için Karasu istasyonuna doğru 
yola çıktık. Güzel dağı, güzel manzarası ile güzel Oş şehri, virane yüzünü kederle 
doldurup arkamızdan bakakaldı…
Oş’dan yola koyulduk. 
Oş ile Karasu arasındaki yol nedendir Oş–Andican yolundan da boş, ıssız göründü. 
Oysaki Oş şehrini demiryoluna bağlayan, hem düz hem yakın olan bu yol kalabalık, abat, 
kervanların kesilmediği bir yol oluşu gerek idi. Bu durum Oş’un her yönden önceki 
mevkisini kaybetmeye başladığını göstermektedir. Şimdi onun yerini Celalabat ile 
Özgent köyleri almaktadırlar. Özgent’e giden yolun üstünde olup, yakınına demiryolu 
istasyonu yerleştirildiği için küçücük Hanabad köylü de abat olmaktadır. Celalabat ise 
bilmem ne zamanlardan beri Oş’un önemli ticaret ve sanat yönlerini kendine çekip, 
günden güne büyümektedir. Özgent köyü da bütün ilişkisini Hanabad üzerinden 
demiryoluna bağladı, Oş ile hiçbir işi yok.
Mezarlıklar, Şeyhler, “ulular” meskeni olan güzel Oş şehri, üstüne kuma gelen genç 
kadın gibi bir kenarda mahzun mahzun kalıp gitti… 
Oş ile Karasu’nun ortasındaki Kaşkar köyüne yaklaşıyoruz. Sağ tarafımızda geniş 
ve güzel bir yer var. Bu Türkistan’ı Ruslar almadan önce herhangi bir Han ya da Bey’in 
bahçesi olan yer. Büyük büyük kayısıları o şansız, şerefsiz günlerini akla düşürüp 
durmaktadırlar… 
Devrimden önce o yer “Padişahlık Yerler İdaresi” (Devlet Arazi Ofisi) adlı 
kurumun elinde olup, iyi soylu atlar yetiştirmek için orada “At çifltiği” açılmış idi. O 
çifltikte Oş ve çevresi, genellikle bu muhit için epeyce soylu at yetişmiş idi. Önceleri 
çiftliğin yanındaki geniş ekin yerleri de bir karış bırakılmadan ekilir idi. Bizim geçtiğimiz 
sırada ekinlik yerleri karış karış yabani otların bastığını gördük…

---

187 
“At çiftliği” de harabe olmuş. 1919 yılında Fergana basmacılarının lideri olan 
Muhammet Emin Bey göçmen Ruslar ile birleşip Oş şehrine saldırmış ve şehri aldığı 
zaman da Yoldaş Safonov’un eli altındaki kızıl askerler bu “At çiftliğini” de basmacılar 
ile çok çatışmışlar. Bunu bizim arabacımız olan Oşlu genç yiğit basit ve tatlı bir dil ile 
anlattı. O çatışma döneminde tüfek için delinen duvar delikleri, beyaz patlamış mısır gibi 
kabarıp gitmişler. Şimdi bu delikleri toprak ile sıvayıp, çiftliğin güzel evlerine o 
yerlerdeki bazı çiftçiler yerleşmeye başlamışlar.
Karasu’ya geldik. 
İstasyonun içine ve dışına birçok insan toplanmış: Andican’dan gelen treni 
beklemektedirler. Bizde bilet gişesine yaklaşıp, sıra ile beklemeye başladık. Tren diğer 
istastondan çıktı. “Şimdi gişe açılacak” diye sıradakiler bastırmaya başladılar. Birden bir 
Rus bağırdı: 
-
Tren dolu, bunun için yolcu da alınmayacak, bilet de satılmayacak! 
Herkes şaşırdı.
Biz herkesten de fazla şaşırdık. “Muştum ” ile görüştük, o: 
-
Ressamım Tullya olsa, deminki “bilet satılmayacak” diyen demiryolcunun bazı 
davranışlarını çizer idi! diye kendi hayfını dile getirdi. 
“Muştum” bir şeyi hissetmeden konuşmaz. “Bilet satılmayacak” diye bağıran 
görevli dışarıya çıkıp, bazı “güvenilir” tüccarlara: “Bir şey verin, bilet bulalım!” deyip 
parmakları ile para işareti yaptı. Görevlinin bu hilesi “Muştum”un keskin gözünden kaçıp 
kurtulamadı, ihtimal ki, “Muştum”un gelecek sayılarında bunun gibi “fazilet ve 
hünerler”e dair bazı “insanı şaşırtan hadise”leri okuyacağız! 
Biz araba ile olsa da Celalabat’a gitmeyi kafaya koyduk. Fakat arabacılar nehrin 
suyundan korktular. Sonra akşamki tren ile Andican’a gidecek olduk. “Celalabat trenini 
uğurlayalım” bahanesi ile istasyona çıktık.
Biletleri alıp, bir kırmızı vagona çıkıp yerleştik.
Vagonlarda kalabalıktan eser yok. Boş yer çok fazla. Hatta “keyfine düşkün” kişiler 
rahatça uzanmış uyumaktadırlar. Şayet yüz, iki yüz kişiye bilet satılacak olsa bile 
vagonlar dolmayacak kadar geniş… 

---

188 
Ziller çalındı. 
Vagonlara bizden başka da 5, 10 tane Müslüman heybeleri ile birlikte kaldırıp 
girmişler idi, rahat yer buldular. Diğer vagonlara da binenler çok oldu.
Üçüncü zil çaldı. 
Tren hareket etti… 
Kapıdan kontrolör girdi. Bileti olmayanlara konulmuş para cezasından ve onu tahsil 
ederken çıkan gürültüden haberdar olunca yüreğimiz ezildi.
Tren içinde tuhaf tuhaf, “insanı şaşırtan hadise”, ilginç “sır”lar, yerel halka yapılan 
muameleleri izledik. 
Sultanabad’ın yıkılan istasyonunda durmadan, büyük nehirden geçip, Hanabad’da 
biraz durduktan sonra Celalabat’a gittik. 
Vadiler içinde ne kadar vadi, 
Kan etti ciğeri vadi, badi! 
Fergana vadisi hakkında söylenen bu iki mısra beyit, Fergana’dan uzak düşmüş bir 
Ferganalının kendi vadisini özleyip söylediği beyitlerden iki mısra.
Bende bu iki mısra beyiti tekrar ede ede Celalabat - Kögert vadisine geldik.
Önceki yolculuğumda da, sonuncusun da Celalabat’ta çok durmadık. Bir iki gün! 
Zaten Celalabat’ın haftalarca dolaşıp görülecek yerleri de yok. Müslümanlar nezninde 
Hazreti Eyüp peygambere verildiği için mukaddes sayılan, zamane düşünürleri için ise 
yerin sıcak tabakalarından geçip çıkan sudan başka bir şey olmayan kaynayan pınarlar 
vardı ki, Celalabat’ın görülecek şeyi işte budur.
Celalabat köyü ya da kasabasının doğu tarafındaki yüksek tepelerin bir köşesinden 
çıkan o pınarlar önceki Çar Hükümetinin dikkatini iyice çekmiş idi. Çar Hükümeti o yeri 
güzel, mükemmel bir kaplıca yapıp, kuzey ve batının tek gözlü gözlük takan gösterişli 
zengin çocukları için hem şifa kaynağı hem israf ve fuhuş yuvası yapmış idi. Bunun 
başlangıcı olarak ayrı ayrı 10 odalı çeşme hamamları meydana getirmiş, onların ertafında 
ziyaretçiler için şehir misafirhaneleri şeklinde ayrı odalar yaptırmış idi.
Çeşmenin yukarı tarafına, tepenin en üstüne, bahçeler yapma, yine güzel binalar 
yerleştirme planları çizilip, yeraltı su yolları için demir borular döşenmiş idi.

---

189 
Çar Hükümetinin soğuk ve masmavi gözleri, yukarısı zorlama, aşağısı zulümden 
ibaret olan kirpiklerini birbirine yapıştırıp, böyle hayallere gömüldüğü bir zamanda 
Asya’nın bu yabani tepelerinde “muazzam ve bölünmez Rusya”nın Rus zevkini yansıtan 
güzel “Baden-Baden”ini
113
görüyor idi. 
Birinci Dünya Savaşı başladıktan sonra dar görüşlü, milliyetçi Rus yazarları, 
Almanya kaplıcaları nedeniyle Almanya hazinesine düşen paraları için kederlenmeye 
başladılar. “Vatansever” Rus gazetelerinin bir tanesinde hararetli bir milliyetçi: “Bizim 
en çok paramız Almanya’nın “Baden-baden” gibi kaplıcalarına dökülmektedir: oraya 
harcanan paralarımız Almanya devletinin hazinesine gitmektedir, devlet ise o paraları 
“Krup” fabrikasına verip, Rus ordusunu kazımak için 42 santimetrelik toplar 
hazırlatmaktadır. 
Harcanan paralarımız çok ise soylularımız güzel havadar yerleri istiyorlarsa, Kırım 
ve Kafkasya kaplıcalarına gitsinler, kendi cebimizden çıkan para yine kendi cebimize 
girsin. Bunun ile beraber hükümetimiz de Kafkasya ve Kırım kaplıcalarını Almanya 
kaplıcaları gibi geliştirme yollarına baksın. Sonra diğer ülkelerimizde de güzel, şifalı 
yerler var. Mesela: Türkistan’da böyle yerler bir tane değil, birkaç tane var. Bunları 
Almanya kaplıcaları gibi mükemmel yapsak, vatanımız için ne kadar büyük hizmet etmiş 
oluruz” diye yazmış. 
Rus milliyetçisinin bu makalesini 1914–1915 yıllarında okumuş olsam da, o zaman 
onun gerçek anlamını o kadar anlamamış idim. Aradan 10 yıl kadar zaman geçti, 
Rusya’da büyük değişimler oldu, “vatanseverlik”, “milliyetçilik” gibi sözlere yeni 
anlamlar verildi. Şimdi yukarıdaki makalenin anlamı da bütün açık ve kapalı yönleri ile 
birlikte iyi anlaşılmaktadır. 
Özellikle o “Kızılbulak”ın yanında durup Kögert vadisine baksak, orada birkaç tane 
uzayıp giden Rus köylerini görsek, makalenin içeriği daha da açık anlaşılmaktadır. Çar 
Hükümetinin Göçmen İdaresi gerçekten uzman kişilerin eline teslim edilmiş imiş… Bu 
çevrede fikrimce, bu Celalabat–Kögert vadisinden daha verimli toprak olmasa gerek. 
Buraya en büyük göçmen köyleri sayılan en kara göçmenler yerleştirilmiş. Göçmen 
113
*Baden-Baden – Almanya’da bir kaplıca olup, Birinci Dünya Savaşından önce Rus parası tamamen 
buraya akar idi (Çolpan’ın açıklaması). 

---

190 
köylerinin ortasında parlayıp görünen heybetli tapınak kubbeleri Çar Hükümetinin niyet 
ve idaresini çok açık göstermektedir.
Ekim devriminden sonra, basmacı mücadelesinin en kızgın devirlerinde Kögert-Oş 
ile Özgent arasındaki göçmenleri, basmacılar safında görüyoruz. “Azuk” birliğine karşı 
şiddetli isyan edenler bu göçmenler oldular. 1919 yılında Andican’ı kandırıp alan 
basmacıların en kalın safı göçmen askerleri idi. 1920 – 1921 yıllarında uygulanan yer 
ıslahatı Çar Hükümetinin kara emellerine sadık kalmış göçmenlere iyi bir ders vermişti. 
Çevrelerinde deveye binen Kırgız, araba süren Özbekleri “bunlar da insan” demeye 
mecbur bıraktı. Ne kadar zor olsa da, önce güçlenip aldıkları yerleri asıl sahiplerine geri 
vermeye mecbur kaldılar. 
Vadinin göçmenler meselesini Sovyetler Hükümeti işte bu yol ile doğru dürüst 
halletti. Şimdi kaplıca meselesi var. Onu da halletmek gerek. Bugünkü Hazreti Eyüp tam 
anlamı ile kaplıca değildir. Ama böyle yapılması gerek. Türkistan Sovyet Cumhuriyetinin 
Merkez Hükümeti, Cumhuriyetinin bu durumdaki değerli yerlerini hiç değilse Kırım ve 
Kafkasya kaplıcaları ile eşitlemesi gerek.
Orta Asya’nın yoksul çiftçileri, emekçi işçileri kendi cumhuriyetlerinin şifalı 
yerlerinde tüm kolaylık ve rahatlığa ulaştıkları halde, dinlenmeye, istirahat etmeye 
layıktırlar. Şimdiye kadar bu konuda çok az çalışılmışa benziyor. Hatta kaplıcanın özel 
doktoru da yok. Sonra Celalabat’ta bu yıl bir kaplıca dahi açılmadı, galiba. 
Celalabat, önceki hatıralarda yazdığım gibi, günden güne gelişmektedir. Elbette 
bunda demiryolunun büyük etkisi var. Bu yolu yine içerilere alıp gitmek de mümkün. 
Celalabat’ta bir hastane var, çevresinde (göçmen köyleri için) da bir hastane yapılmış, 
şimdi var mı yok mu, bilmiyorum.
Eğitim işleri çok zayıf. Zayıflıkta Merkez Eğitim Bakanlığı ile bile boy ölçüşecek 
derecede değil... Şehirde yerli halk için bir tane yatılı okul var. O yatılı okul hükümet 
güvencesinde. Eskiden fuhuş yeri olan bir oteli, halk yardımı ile güzel 4 sınıflı bir okul 
binasına dönüştürmüşler, biz gittiğimiz zaman da bina bitmeye yaklaşmış idi. Ama 
öğretmenlerin maaşına ne devlet hazinesinden ne yerel bütçelerden bir şey verilmektedir. 
Halktan para toplamakta çok zor. Celalabat’ın eğitim için emek harcayanları bu konuda 
bize çok şikâyet ettiler. Biz ne yapalım? Gazeteye yazıp ilgili idarelerin kulağına 
duyurmaktan başka elimizden bir şey gelmiyor.

---

191 
Son zamanda Celalabat İcra Komitesinin güzel girişimleri var: şehrin büyük gidiş 
geliş sokaklarına taş döşeme planları var. Taşı nehirden taşımak için yol idaresi ile 
anlaşmışlar. Bir kısım harcamasını Andican İcra Komitesi verecekmiş, bir kısmını 
kendileri bulacak. Sonra kasabayı elektrik ile aydınlatma işi de gerçekleşecektir. Bu 
konuda var olan bir alev değirmeninin kuvvetinden yararlanma yolunu bulmuşlar. Bazı 
aletler hazırlanmış, yakında kasaba elektrik ile parlamaya başlasa gerek.
İşte bu çalışmalar, eğer teşebbüs edilirse, her yerde çok şeyler üretmenin mümkün 
olduğunu göstermektedir. Devlet sermayesinden az verilse de, yerel bütçeler yetersiz 
kalsa da, teşebbüs sayesinde çok şey üretmek mümkün. Bunun örnekleri sadece 
Celalabat’ta değil, diğer yerlerde de var. Ama Celalabat’taki, teşebbüsün boşa 
gitmediğinin en açık örneğidir. Keşke, eğitim işlerinde de bu tür ciddi teşebbüsler olsa, 
yaratıcı işler yapılsa ve yeni yapılacak elektrik santralleri için köy çiftçilerinin 
çocuklarından genç ustalar, teknisyenler yetişse.
Dönmek için vagona bindik. 5–6 saat sonra Andican’da oluruz. Bununla 
yolculuğumuz son bulmaktadır. Bu büyük yolculuğun sonucunda çok şeyler gördük. 5–6 
yıllık harabelik tarihini yerinde gözlemledik. Harabelik gerçekten çok fazla. Harabeliği 
yok edip, yıkılanı inşa etmek için çok büyük güçlere, tükenmez gayretlere ihtiyaç var. 
Memleket yıkılmış. Ama onun bereketli toprağının gittiğini yok, yerinde. O toprak 
vasıtasıyla yine yurdu yaşatmak sizin ve bizim elimizde, hürmetli okuyucular!