Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Сочнинг тузилиши 
Соч икки қисмдан: теридан чиқиб турган соч ўқи ва терида жойлашган 

---

621 
соч илдизидан иборат. Соч ўқи соч воронкасидан чиқиб, тери устида ѐтади. 
Соч воронкасига ѐғ безлари ўз маҳсулотини чиқаради. Соч илдизи дерманинг 
чуқур қатламида тери ости ѐғ клетчаткаси чегарасига қадар давом этади ва у 
эрда соч пиѐзчаси билан тугайди (расм 15.4).
Соч илдизи дермада жойлашган бир қатор тузилмалар билан ягона 
комплексни хосил қилади. У соч илдизи, соч фолликуласи ва дермал қиндан 
ташкил топган. Қўшимча тузилмаларига ѐғ безлари, сочни кўтарувчи 
мушаклар киради. Ҳар бир қисмини алоҳида кўриб чиқиш лозим. 
 
Расм 15.4. Терининг сочли қисми: 
1-эпидермис
2- дерманинг сўрғичли қавати
3- дерманинг тўрсимон қавати
4-соч ўқи
5-соч воронкаси, сочнинг пўстлоқ 
моддаси
7- соч кутикуласи
9-соч пиѐзчаси
10-ички эпителиал қин
11-ташқи эпителиал қин
12-соч халтачаси
14-сочни кўтарувчи мушак
15-ѐғ безининг секретор охири
16-соч безининг чиқарув найи
17-соч воронкаси 
18-тер безларнинг секретор охири 

---

622 
 
Расм 15.5. Соч илдизининг ҳар-хил 
қисмлардан тайѐрланган кўндаланг 
кесими
:
А: соч воронкаси соҳасидан. 
1 – соч; 2 – соч воронкасининг 
эпидермиси;
2.1 – мугуз қават; 3 – дерма; 
 
Б: соч пиѐзчаси уст қисми соҳасидан. 
1 – соч илдизи; 1.1 – сочнинг мағиз 
моддаси;
1.2 – сочнинг пўстлоқ моддаси; 1.3 – 
соч
кутикуласи; 2 – ички эпителиал қин; 
3 – ташқи эпителиал қин;4 – соч 
халтаси. 
 
 
В: соч пиѐзчаси соҳасидан. 
1 – соч пиѐзчаси; 2 – соч сўрғичи; 3 – 
соч халтаси. 
Соч илдизи соч қопчаси ѐки фолликуласида жойлашади. У ташқаридан 
бириктирувчи тўқимали дермал қин ѐки соч халтачаси билан ўралган. Соч 
илдизи тери сатҳига нисбатан қийшиқ йўналади ва гиподерма соҳасида 
кенгайиб, соч пиѐзчасини ҳосил қилади. Соч пиѐзчасига тагидан ботиб, 

---

623 
кирган соч сўрғичи сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан 
иборат. Бу тўқима қон томирлар ва нерв охирларига бой. Сўрғич ҳисобига 
соч озиқланади. Сўрғичга тегиб турган соч пиѐзчасининг эпителийси 
камбиал ҳужайралар ҳисобланиб, улар ҳисобига соч ўсади. Соч сўрғичининг 
устида жойлашган ҳужайралар сочнинг мағиз ва пўстлоқ моддасини, энг 
пастки қисмларини қоплаган камбиал ҳужайралар эса соч кутикуласини ва 
соч ички эпителиал қинини ҳосил қилади. Соч пиѐзчаси ҳужайралари соч 
сўрғичидан, яъни озиқлантирувчи манбадан узоқлашган сари мугузланиш 
процессига учрайди.
Узун ва қаттиқ соч илдизларида сочнинг кутикуласи, пўстлоқ ва мағиз 
қисмлари тафовут қилинади. Мугузланиш жараѐни сочнинг пўстлоқ ва 
кутикула қисмида жадал кетади. Соч ранги сочнинг пўстлоқ қисмини ҳосил 
қилувчи ҳужайралардаги пигмент моддасининг миқдорига боғлиқ. Пигмент 
доначалари соч илдизининг юқори қисмидаги ҳужайраларда ҳам сақланади. 
Сочнинг оқариши пигмент ҳосил бўлишининг сусайиши ва шунинг билан 
бир қаторда соч илдизининг мугуз тангачаларида ҳаво пуфакчаларининг 
кўпайиб кетиши натижасида рўй беради. 
Соч кутикуласи
соч илдизининг пастки ва юқори қисмларида бир хил 
тузилишга эга эмас. Соч сўғони - пиѐзчаси соҳасининг кутикуласи бўйчан 
(цилиндрсимон) ҳужайралардан иборат. Илдизнинг юқори томонига 
силжиган сари бу ҳужайралар қийшайиб, яссиланади ва мугузланади. 
Мугузланган эпителий (мугуз тангачалар) ҳужайралари юпқалашиб бир-
бирининг устига черепица сингари ѐтади. 
Сочнинг пўстлок моддаси
соч 
йўналиши бўйича чўзилган бир неча қатор ясси, мугузланган ҳужайралардан 
иборат (расм 15.5). Фақат соч пиѐзчаси соҳасида бу ҳужайралар 
цитоплазмасида тонофибриллалар бўлади. Пўстлоқ қисми ҳужайраларида 
соч рангини белгиловчи пигмент меланин доначалари жойлашади. Мугуз 
тангачаларида меланин пигменти, қаттиқ кератин ва ҳаво пуфакчалари 
бўлади. Қаттиқ кератин сув, кислота ва ишқорларда ѐмон эрийди, унинг 

---

624 
таркибида олтингугурт тутувчи цистин аминокислотаси жуда ҳам кўп 
бўлади. Пўстлоқ қават ҳужайраларида мугузланиш жараѐни оралиқ 
босқичларсиз тез амалга ошади, яъни ҳужайраларда кератогиалин ва элеидин 
тўпланмайди. Пўстлоқ модда қанчалик яхши ривожланган бўлса, соч шунча 
пишиқ ва эластик бўлади. 
Сочнинг мағиз моддаси
майин сочларда бўлмай, узун ва қаттиқ 
сочларда бир неча қатор йирик, полигонал ҳужайралардан иборат бўлади. Бу 
ҳужайралар «тангачалар устуни»ни ҳосил қилиб жойлашади. Ҳужайралар 
цитоплазмасида ацидофил трихогиалин моддаси, майда ҳаво пуфакчалари, оз 
миқдорда пигмент доначалари бўлади. Соч илдизининг қуйи 2/3 қисмида 
мағиз модда ҳужайраларининг ядроси зичлашади ва ҳужайра анчагина 
мугузланиб қолади. Илдизнинг юқори қисмида эса соч мағизининг 
ҳужайралари бутунлай мугузланган бўлади. 
Соч илдизи 
соч қопчаси ѐки фолликуласида
жойлашади. У ташқаридан 
бириктирувчи тўқимали дермал қин - соч халтаси билан ўралган. Соч 
фолликуласи ўз навбатида ички ва ташқи эпителиал қинларга бўлинади. Соч 
илдизининг ички эпителиал қини соч пиѐзчасининг ҳосиласи бўлиб, юқорида 
ѐғ безларининг чиқарув найлари соҳасида йўқолиб кетади. Соч илдизининг 
пастки қисмларида соч пиѐзчасига қўшилиб кетади. Ички эпителиал қин 3 
қаватдан: 1) бир қават мугузланган эпителийдан иборат соч кутикуласидан: 
2) 2-3 қатор, қисман мугузланган ҳужайралардан ташкил топган Гексли 
қаватидан; 3) бир қатор мугузланган, ядросиз ҳужайралардан иборат Генле 
қаватидан таркиб топган. Соч илдизининг ўрта ва юқори қисмларида бу учта 
қават қўшилиб кетади ва фақатгина юмшоқ кератин тутган, бутунлай 
мугузланган ҳужайралардан иборат бўлади. 
Соч илдизининг ташқи эпителиал қини эпидермис Малъпиги 
қаватининг давоми ҳисобланиб, соч пиѐзчасига давом этади. Соч пиѐзчасига 
яқинлашган сари ички ва ташқи қинлар юпқалашиб боради ва фақат базал 
қаватдан иборат бўлади.

---

625 
Дермал қин ѐки соч халтаси
бириктирувчи тўқимадан иборат бўлиб, 
соя илдизини ташқи томондан ўраб туради ва унда икки: ички - айлана ва 
ташқи - узунасига йўналган коллаген толалар қаватларини ажратиш мумкин.
Юқорида баѐн этилганидек, соч илдизи тери юзасига нисбатан қийшиқ 
йўналган бўлади. Сочлар ўзининг хусусий мушаги сочни кўтарувчи мушакка 
эга. У соқолда, қаттиқ ва майин сочларда, қўлтиқ остидаги сочларда 
бўлмайди ѐки яхши ривожланмаган. Бу мушак қийшиқ жойлашган силлиқ 
мушак ҳужайраларидан иборат бўлиб, унинг бир учи терининг сўрғич қавати 
билан туташса, бошқа учи соч халтаси билан қўшилган. Бу мушакнинг 
қисқариши сочни ҳаракатга келтиради, соч илдизи тери юзасига нисбатан 
перпендикуляр бўлиб қолади. Бунинг натижасида туклар тиккайиб, соч ўқи 
тери сатҳидан бир оз кўтарилади ва ғоз териси кўринишини олади. Кўпинча 
ташқи ҳароратнинг совуши натижасида юз берувчи бу ҳолат организмнинг 
ҳимоя фаолияти бўлиб, мушаклар қисқариши қон томирларнинг ҳам 
торайишига олиб келади, натижада, иссиқлик танада сақланади. Мушакнинг 
шу фаолияти натижасида ѐғ безлари ҳам сиқилади ва уларнинг секрети сочни 
мойлайди.