Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Ҳиқилдоқ 
Ҳиқилдоқ нафас олиш системасининг ҳаво ўтказувчи аъзоси бўлиб, у 
товуш ҳосил бўлишида ҳам муҳим ўрин тутади. Ҳиқилдоқ девори 3 пардадан 
тузилган: 
ишллиқ парда, фиброз-тоғай парда 
ва 
адвентития пардаси.
Шиллиқ парда бурмалари ҳиқилдоқни ўрта қисмида чин ва сохта 
товуш боғламларини ҳосил қилади. Товуш боғламлари ичида кўндаланг - 
тарғил мушак тутамлари жойлашиб, уларнинг қисқариши товуш боғламлари 
орасидаги ѐриқни торайтиради ѐки кенгайтиради ва натижада товуш 
баландлиги ўзгаради. Шиллиқ парда 
чин товуш
боғламлари ва 
ҳиқилдоқ усти
тоғайи юзаларида кўп қаватли ясси мугузланмайдиган, қолган соҳада кўп 
қаторли киприкли эпителий билан қопланган. Шиллиқ парданинг хусусий 
қавати эластик толаларга бой сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи 
тўқимадан иборат. Шиллиқ қаватнинг чуқур қатламларида у перихондрга, 
ўрта қаватида эса мушаклараро бириктирувчи тўқимага ўтиб кетади. Шиллиқ 
парданинг хусусий қаватида аралаш оқсил-шиллиқ безлар ва лимфоид 
фолликуллар учрайди. Лимфоид фолликуллар тўпламлари 
ҳиқилдоқ муртаги 
деб ҳам номланади. Фиброз- тоғай пардаси гиалин ва эластик тоғайлардан ва 
уларни қоплаб турган фиброз тўқимадан иборат. Бу парда таянч-ҳимоя 
вазифасини ўтайди. 

---

587 
Адвентития пардаси сийрак шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан 
иборат. Ҳиқилдоқнинг уст қисмида жойлашган ҳиқилдоқ усти тоғайи, 
ҳиқилдоқни ҳалқумдан ажратиб туради. Бу тузилма асосини эластик тоғай 
ҳосил қилиб, устидан шиллиқ
: 
парда билан ўралган. Шиллиқ параданинг 
юзаси кўп қаватли ясси эпителий билан қопланган. 
Трахея (кекирдак) 
Трахея узунлиги 11 см ва диаметри 2-2,5 см келадиган най. Трахея 
девори 4 парда: 
ишллиқ, шиллиқ ости, фиброз-тоғай 
ва ташқи 
адвентитиал 
пардалардан иборат 
(расм 14.6). 
Расм 14.6. Трахея деворининг 
қаватлари: 
I-шиллиқ парда 
II-шиллиқ ости парда
III-фиброз-тоғай парда
IIIА-перихондр 
IV-адвентициал парда 
Шиллиқ парда трахеянинг зич қисмлари билан яхши боғланганлиги 
сабабли бурмалар ҳосил қилмайди. У кўп миқдорда қадаҳсимон ҳужайра 
тутган бир қаватли, кўп қаторли киприкли эпителий билан қопланган бўлиб, 
4 хил ҳужайрани фарқ қилиш мумкин: киприкли, қадаҳсимон, базал ва 
эндокрин. Қадаҳсимон ҳужайралар шиллиқ ҳосил қилади. Базал ҳужайралар 
камбиал ҳужайралар ҳисобланади. Эндокрин ҳужайраларнинг бир неча тури 
фарқланиб, улар турли гормонларни: серотонин, дофамин ҳосил қилади. Бу 

---

588 
гормонлар нафас системасининг турли қисмлари фаолиятини бошқаришдан 
ташқари бошқа аъзоларга ҳам таъсир қилади (масалан, норадреналин бронх 
деворини кенгайтиради. Серотонин кўп ажралса, бронх тораяди ва ҳ.к.з.). 
Шиллиқ парданинг хусусий қавати кўп миқдорда бўйлама йўналишдаги 
эластик толалар, лимфа ва қон капиллярларини тутувчи сийрак толали 
шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан тузилган. 
Шиллиқ ости пардасида аралаш(оқсил-шиллиқ) безлар жойлашади. 
Уларнинг чиқарув йўллари кенгаймалар ҳосил қилиб, шиллиқ парда юзасига 
очилади. Бундай безлар трахея деворининг орқа ва ѐн қисмларида кўпдир. 
Трахеянинг фиброз-тоғай пардаси трахеянинг орқа деворида 
туташмаган, 16-20тагиалин тоғай ярим ҳалқаларидан тузилган. Бу 
ҳалқаларнинг эркин охирлари силлиқ мушак тутамлари орқали бирлашган 
бўлади. Мушак ҳужайралари, асосан, айлана йўналишга эга бўлса-да, 
уларнинайримлари бўйлама жойлашган. Трахеянинг тоғайдан ҳоли бўлган бу 
қисми мембраноз деб аталади. Бу қисмнинг борлиги учун трахеянинг орқа 
девори эластикдир. Бу муҳим аҳамиятга эга, чунки трахеянинг ортида 
қизилўнгач жойлашади. Қизилўнгачдан ўтаѐтган овқат луқмалари трахеянинг 
тоғай қисм томо-нидан қаршиликка учрамайди. 
Трахеянинг ташқи - адвентиция пардакўп миқдорда лимфа ва қон 
томирлар тутувчи сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан 
ташкил топган. Трахея чап ва ўнг бош бронхларга бўлиниб, улар ўз 
навбатида ўнг ўпкада уч, чап ўпкада эса икки бўлак бронхларга бўлинади (бу 
бронхлар ўпка паренхимасидан ташқарида жойлашади). Бу бронхлар 
биринчи 
тартибдаги бронхлар 
деб юритилади. Ҳар бир биринчи тартибдаги бронх 
йирик зонал (ҳар ўпкада 4 тадан) бронхларга бўлинади. Зонал бронхлар эса 
ўпка ичига киради.