Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Ядро шираси ёки кариоплазма
интерфазадаги деспирализация бўлган 
хромосомалари ва ядроча жойлашган муҳитдир. Тирик ҳужайраларда ядро 
шираси структурасиз масса ҳисобланади. Фиксация қилинган препаратларда 
эса кариолимфа оқсиллари коагуляция бўлиши натижасида нозик тўрга 
ўхшаб кўринади. Ядронинг шаклини тутиб туришда ички ядро мембранаси 
билан боғланган ядро фиброз пластинкаси ѐки ядро ламинини ҳам муҳим рол 
ўйнайди. Ядро ламинини ўзига хос каркас бўлиб, таянч вазифасини ўтайди.

---

96 
ҲУЖАЙРАЛАРНИНГ БЎЛИНИШИ 
Ҳужайраларнинг ажойиб сифатларидан бири – унинг ўзидан 
кўпайишидир. Бу жараѐн ҳужайра авлодларининг тугалмаслигини 
(турғунлигини) таъминлайди.
Ҳужайра цикли 
(ѐки ҳужайранинг ҳаѐт цикли) - бу ҳужайра ҳосил 
бўлгандан то унинг бўлиниши ѐки нобуд бўлишигача бўлган циклик даврдир 
(расм2.14). Кўп ҳужайрали ҳайвонларда ҳужайранинг ҳаѐт цикли бутун 
организм ҳаѐтидан қисқа бўлади. Кўп ҳужайрали организмда ўлаѐтган 
ҳужайралар доимо янги ҳужайралар билан алмашиниб туради. Ҳужайранинг 
репродукцияси организм ўсиши ва тараққиѐтининг асоси ҳисобланади. 
Ҳужайра репродукциясининг бир неча турлари бор: 
митоз 
(нотўғри 
бўлиниш), 
меѐз 
ва 
полиплоидия.
Митоз.
Митотик бўлиниш ўтган асрнинг охирларида ҳайвон 
ҳужайраларида Флемминг (1882), ўсимлик ҳужайраларида Страсбургер 
(1882) томонидан таърифланган. Митоз (юнонча mitos - ип) бўлиниш 
қонуниятлари барча ҳужайралар учун умумийдир. 
Ҳужайра бўлинишидаги жараѐнлар маълум қонуният асосида бориб, 
уларни кетма-кет келадиган интерфаза ва митозга бўлиш мумкин. Баъзи бир 
ҳужайралар популяцияси бўлинишда бўлади (камбиал зона ҳужайралари). 
Бўлинишга тайѐргарлик вактини: (интерфаза) ва митоз бўлинишни қўшиб 
митотик цикл 
дейилади. 

---

97 
Расм 2.14. Ҳужайра цикли. М - 
митoз. G
1 
- (прeсинтeтик ѐки 
пoстмитoтик) дaвр ҳужaйрaнинг 
митoтик 
бўлинишидан 
сўнг 
бoшлaнaди. S - (синтeтик) дaвр, 
ДНК миқдори икки ҳисса ошади. 
G
2 
- 
(пoстсинтeтик 
ѐки 
прeмитoтик) 
дaвр, 
митoз 
бoшлaнишигaчa дaвoм этaди. G
0
- 
рeпрoдуктив 
тинчлик 
дaври. 
Кўпинчa у гeтeрoсинтeз дaври, 
ҳужaйрa 
диффeрeнциaллaшaди, 
ўзининг спeцифик функциялaрини 
бaжaрaди вa нoбуд бўлади (D).
Интерфазанинг илк даврида ҳужайра ичидаги структураларнинг 
кескинўсиши ва шаклланиши бошланади. Бу даврга G
1
– 
синтез олди даври 
деб аталади. Биохимиявий томондан бу давр оқсил ва РНК интенсив синтези 
билан ифодаланади, бу давр бўлинувчи ҳужайралар генерация вақтининг 30-
40% ни ташкил этади. G
1
даврида узун ва ўзаро чигал ҳосил қилган ядро 
хроматини бўѐқларни ѐмон қабул қилади (гетерохроматин бўлимларидан 
ташқари). Сўнгра ДНК 
синтези даврига ўтади. 
Бу синтетик давр - S. Бу давр 
давомида ядрода ДНК синтези кузатилади. Генерация вақтининг 30-50% ини 
ташкил қилувчи бу даврда ДНК нинг специфик азот асоси тимидин ядро 
хроматини таркибига киради. Синтетик давр натижасида ДНК миқдори 
(хромосомалар), яъни ҳужайранинг насл материали икки марта кўпаяди. S 
даврдан сўнг G
2
- 
митоз олди даври 
келиб, у ҳужайранинг специфик оқсиллар 
ҳамда АТФ синтези ва ҳужайранинг бўлинишига тайѐргарлиги билан 
ифодаланади. Бу давр генерация вақтининг 10-20% ини ташкил этади. G
2
-

---

98 
давридан сўнг, генерация вақтининг 5-10% ини ташкил қилувчи М - митоз 
даври бошланади.