Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

махсус органеллалар
мавжудлиги таъкидланарди. Уларга эпителий 
ҳужайраларидаги 
тонофибриллалар, 
мушак 
ҳужайраларидаги 
ѐки 
толалардаги миофибриллалар ва нерв ҳужайраларидаги нейрофибриллалар 
киритилган. Ҳозирги вақтда махсус органеллаларни ажратишнинг ҳожати 
йўқ. Чунки махсус органеллаларни ҳосил қилувчи тузилмалар бошқа 
ҳужайраларда ҳам учрайди. Масалан, эпителий ҳужайраларидаги 
тонофибриллалар бошқа ҳужайраларда ҳам учровчи микрофиламент ва 
оралиқ филаментларнинг катта бир тўпламидир. Мушак тўқимасининг 
миофибриллалари ингичка (актин) ва йўғон (миозин) микрофиламентлардан 
ҳосил бўлади. Нейрофибриллалар асосан оралиқ нейрофиламентлар ва 
микронайчалардан иборат.
ЦИТОПЛАЗМА КИРИТМАЛАРИ 
Киритмалар цитоплазманинг доимий бўлмаган таркибий қисмлари 
ҳисобланади. Улар ҳужайра ичидаги модда алмашинуви, секреция ва 
пигмент ҳосил қилиш жараѐнлари давомида ва эндоцитоз йўли билан ташқи 
муҳитдан ҳужайрага моддалар киришидан ҳосил бўлади. Ҳужайранинг 
метаболик ҳолатига қараб улар йўқолиб кетиши ѐки қайтадан пайдо бўлиши 
мумкин. Бир неча гуруҳ – трофик, секретор, экскретор ва пигмент 
киритмалар фарқланади. 
Трофик
киритмаларга ѐғ томчилари, оқсил доначалари, гликоген 
тўпламлари, витаминлар ва бошқалар киради. Оқсил заҳираларининг 
тўпланиши одатда эндоплазматик тўр билан боғлиқ бўлади. Ҳужайранинг 
эҳтиѐжларига қараб озиқа моддалар камайиб кетиши ва қайтадан тўпланиши 
мумкин. 
Секретор 
киритмалар одатда ҳужайра томонидан ишлаб чиқарилган ва 
секреция (экспорт) қилиш учун тайѐрланган турли катталикдаги думалоқ 

---

90 
доначалардир. Масалан, без ҳужайраларидаги зимоген гранулалар ва 
бошқалар. 
Экскретор 
киритмалар ҳужайра учун ортиқча керак бўлмаган ѐки зарарли 
бўлган ва чиқариб ташланадиган модда алмашинувининг қолдиқ 
моддаларидир. Одатда уларда ферментлар ѐки бошқа биологик фаол 
моддалар йўқ. (ўт кислотаси, мочевина ва б.) 
Пигмент
киритмалар эндоген (гемоглобин, гемосидерин, билирубин 
меланин, липофусцин ) ва экзоген (каротин, чанг заррачалари, турли бўѐқлар 
ва бошқалар) бўлиши мумкин. Улар тўқима ва аъзоларнинг рангини 
вақтинчалик ѐки доимий ўзгартириши мумкин. Меланин доначалари кўпроқ 
терида учраб, ултрабинафша нурлардан ҳимоя вазифасини бажаради. 
Липофусцин киритмалари кексаларда терида, нейронларда ва юрак мушагида 
тўпланиши мумкин. Шунинг учун бу пигментни 
қариш пигменти 
деб ҳам 
аталади. Тўқималарда пигментларнинг ғайри табиий ошиб кетиши турли 
касалликлар аломати ѐки ѐш билан боғлиқ бўлиши мумкин.