Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

 
 
УРУҒЛАНИШ
Уруғланиш жараѐнида эркак ва аѐл жинсий ҳужайралари қўшилади ва 
натижада янги, диплоид хромосомалар тўпламга эга бир ҳужайрали 
организм - зигота ҳосил бўлади. Уруғланиш учун энг камида аѐл қинига 
тушган ҳар 1 мл спермада энг камида 20 млн (20 – 150 млн) сперматозоид 
бўлиши керак. Бироқ уларнинг миқдори то бачадон найига етиб келгунича 
сезиларли даражада камаяди. Сперматозоиднинг уруғлантириш қобилияти 2 
суткагача сақланади. Шартли равишда уруғланишнинг 
дистант, контакт ва 
пенетрация
босқичлари ажратилади (расм 20.4).
Дистант
босқичда сперматозоидларнинг йўналтирилган ҳаракати ва уларнинг 
фаоллашуви рўй беради. Бу жараѐнда тухум ҳужайра ва бачадон найларида 
ишлаб чиқариладиган биологик фаол моддалар муҳим рол ўйнайди. Тухум 
ҳужайра 
ва 
нурли 
тожфолликуляр 
ҳужайралари 
томонидан
хемоттрактантлар
синтезланади, сўнгра улар ѐрилган фолликуланинг 
фолликуляр суюқлиги таркибида бачадон найига киради. Ушбу моддалар 
сперматозоидларни ўзига жалб қилади ва уларнинг тухум ҳужайра томон 
йўналтирилган 
ҳаракатини 
– 
ижобийхемотаксисни 
таъминлайди. 
Сперматозоидларнинг тухум ҳужайра томон ҳаракат қилишида 
реотаксис
, 
яъни уларнинг найлардаги суюқлик оқимига қарама-қарши ҳаракат қилиши 
ҳам муҳим рол ўйнайди. Сперматозоидларнинг бачадонда ва унинг 
найларида бўладиган муҳим ўзгаришларидан бири уларнинг фаоллашувидир. 
Қинга тушган сперматозоидлар ҳали уруғлантириш қобилиятига эга 
бўлмайди, чунки уларнинг рецепторлари сперма плазмасининг оқсиллари 
билан қопланган, ҳаракатчанлиги эса чегараланган бўлади. Сперматозоидлар 

---

798 
бачадон ва бачадон найида шиллиқ секрет таъсирида ва ишқорий муҳитда 
гликокаликсдаги оқсил қобиғини йўқотади. Натижада уларнинг 
рецепторлари очилади, спермийлар фаоллашиб, ҳаракатчанлиги ошади. 
Найларда шиллиқ секрет ишлаб чиқариш сариқ тананинг прогестерони 
таъсирида кучаяди. Сперматозоидларнинг харакатчан бўлиб, уруғлантириш 
қобилиятини олиш жараѐни 
капацитация 
дейилади. Капацитациядан сўнг 
сперматозоидлар 
бошчасидаги 
рецепторларнинг 
тухум 
ҳужайра 
рецепторлари билан бирикиши ҳамда акросомал реакциянинг рўй бериши 
енгиллашади. Капацитациянинг самарадор бўлиши учун сперматозоид 
аѐллар жинсий йўлларида тахминан 7 соатча бўлиши керак.