Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

2.Турли организмлар ҳужайралари тузилиши бўйича принципиал 
ўхшашликка эга.
Ҳужайралар энг турли шаклларга ва катталикга эга 
бўлиши мумкин. Бироқ, ўсимликлар ѐки ҳайвонлар турли органлар 
ҳужайраларини ўрганганда уларнинг тузилиши бўйича умумий бир қонуният 
мавжудлиги диққатни жалб этади. Ҳақиқатан ҳам, барча ҳужайралар уч 
асосий қисмларга эга: ҳужайрани ташқи муҳитдан ажратиб турувчи қобиғи 
(плазматик мембрана, плазмолемма); ўзида хромосомалар таркибида асосий 
ирсий материал (ДНК) сақловчи ядро; цитозол, органеллалар ва киритмалар 
тутувчи цитоплазма. Ҳужайралар тузилишидаги бу ўхшашлик тирик 
тизимнинг ўз эҳтиѐжи учун зарур бўлган вазифаларнинг умумийлиги 
(нуклеин кислоталар ва оқсиллар синтези, ҳужайра биоэнергетикаси ва 
бошқалар) билан белгиланади. Бир ҳужайрадан (зиготадан) кўп ҳужайрали 
организм ҳосил бўлиш жараѐнида ҳужайралар махсус оқсиллар синтезлайди, 
ўз шаклини ва катталигини ўзгартиради, ва шу билан муайян вазифаларни 
бажаришга ихтисослашади. Бу жараѐн ҳужайра дифференциацияси
(differentiation – ўзгариш, фарқланиш) деб аталади. Масалан, миобластлар 
чўзилиб, дуксимон шаклга келади, миофибриллалар оқсилларини(актин, 
миозин) ишлаб чиқариб, тўплайди. Актин ва миозин иплари бошқа 
ҳужайраларда ҳам бор, аммо фақатгина мушак ҳужайралари бу оқсиллардан 
кимѐвий энергияни қисқариш кучига айлантиришга ихтисослаштирилган 
бўлади. Худди шунингдек бириктирувчи тўқимадаги фибробластлар 
ҳужайралараро моддани синтезлаш ва секрет қилишга, нерв ҳужайралари 
физик ва кимѐвий сигналларни ҳаракат потенциалига айлантиришга, буйрак 
усти бези, тухумдон, уруғдоннинг баъзи ҳужайралари стероидлар гормонлар 

---

34 
синтези ва секрециясига, ҳазм системаси без ҳужайралари ферментлар ишлаб 
чиқаришга, ичак ва буйрак ҳужайралари моддаларни сўришга ихтисослашади 
ва ҳоказо. Тузилиши ва функцияси жиҳатдан турлича бўлган ҳужайралар 
ҳосил бўлишиниг молекуляр-генетик механизмлари ҳали охиригача 
ўрганилмаган. Шу нарса аѐнки, дифференциация турли ҳужайраларда ҳар 
хил генларнинг кетма-кетликда ва танлаб активлашуви натижасидир.
Шубҳасиз, бу жараѐнда сигнал молекулари ва рецепторлар ѐрдамида амалга 
ошириладиган ҳужайралараро ўзаро таъсирлар муҳим ўрин тутади. 
Буларнинг бари махсус тузилмалар ва махсус (специфик) хусусиятларга эга 
бўлган ҳужайралар пайдо бўлишига олиб келади. Дифференциация 
жараѐнида махсус ҳужайраларнинг бир ѐки бир неча вазифаларни бажариш 
имкониятлари ошади. Организм ташқи муҳит таъсирларига сезувчан бўлиб, 
нормал ва патологик ҳолатларда бир ҳужайра шарт-шароитларига кўра ўзини 
турлича намоѐн қилиши мумкин. Тузилиши бўйича ўхшаш ҳужайралар 
таъсирга бир хилда сезгир бўлмайди, чунки уларнинг юзасида жойлашган 
гормон ва ҳужайрадан ташқари матрикс сигналларини қабул қилувчи 
рецепторлар турлича бўлади. Масалан, сут безидаги фибробластлар ва 
бачадоннинг силлиқ мушаклари жинсий гормонларга нисбатан юқори 
сезгирликка эга бўлиб, улар таъсирида кучли жавоб реакциясини беради. Шу 
билан бирга бошқа аъзодаги фибробластлар ва силлиқ мушак ҳужайралари 
жинсий гормонларга сезгир бўлмайди ва гормонлар таъсирига жавоб 
бермайди. 
Шундай қилиб, турли организмдаги ҳужайраларнинг тузилишидаги 
ўхшашлик бу ҳужайранинг ҳаѐти ва кўпайиши учун лозим бўлган
вазифаларнинг умумийлиги билан белгиланади. Турли хил тузилишга эга 
бўлган ҳужайраларнинг келиб чиқиши уларнинг дифференциацияси ва 
функционал ихтисослашишининг натижасидир.