Chorva, parranda va baliq mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash

XV BOB. BALIQLARNING AYRIM BIOLOGIK XUSUSIYATLARI


Baliqlarga umumiy tavsifnoma
Baliqlar umurtqali, ayrim jinsli, sovuqqonli jonivor bo‘lib, faqatgina suvda yashashga moslashgan. Ulaming tanasi tog‘ay yoki umurtqa pog'onasi tayanch sifatida vazifasini bajaradi. Baliqlaming umurtqa pog‘onasida orqa miya joylashgan. Orqa miyaning kalla suya- gi bilan tutashgan joyida esa bosh miya hosil bo'lgan. Baliqlaming bosh qismida nerv markazlari, ko‘zi va nafas olish organlari sifatida jabralari joylashgan.
Baliqlaming bosh, tana va dum qismlari o‘rtasida aniq muayyan chegara bo‘lmaydi. Binobarin, ulaming tumshg‘idan jabralarini berkitib tumvchi qopqoq oxirigacha boigan tana qismini baliqning boshi deyiladi. Dum dastalari suzgich qanotlari bilan birga uning dum qismi deb ataladi.
Baliqlar asosan suzgich qanotlari vositasida harakat qiladi va tanasini m aium holatlarda tutib turadi. Baliqning barcha mushaklari, shimingdek, ichak-cha- vaqlari uning tana qismiga joylashgan.
Umuman, tabiatdagi barcha tur baliqlar o‘zlarining yashash sharoitlariga yaxshi moslashganlar. Shun- ga ko‘ra, ulaming tana tuzilishi, skeleti, tashqi qopla- mi, go‘shtining kimyoviy tarkibida ayrim farqiy o‘z- garishlar yuz bergan. Shuning uchun ham baliqlaming tashqi belgilariga qarab ulaming qaysi oila va turga mansubligini, hamda oziq-ovqat jihatidan muayyan ahamiyatini aniqlash mumkin.
Baliqlarning oziqaviy qiymati dastavval ulaming iste’mol uchun yaroqlimi yoki yaroqsizmi ekanligiga bogiiq. Shu bilan birga iste'mol qilish uchun mumkin boigan qismlarining oz-ko‘pligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayrim vaqtlarda baliqlar o‘zlarining tashqi
184



qiyofasi bilan bir xil va hatto ular bir xil oila va turga mansub bo‘lsa-da, ulaming yashash sharoiti, yoshi, ovlash davri va h.k.lar ta'sirida go‘shtining kimyoviy xususiyat bo‘yicha birmuncha farqlari bo‘lishi tabiiydir. Baliqlaming shakli ulaming boshi va og‘zini tuzi- lishing va suzg‘ich qanotlarining soni va joylashishiga bog‘liq bo‘ladi. Bular baliq turlarini aniqlashda eng
asosiy belgilar hisoblanadi.
Baliqlaming tashqi qoplami ham ulaming xarak- terlovchi muhim belgilaridandir. Ulaming tanasi teri bilan qoplangan bo‘lib, ko‘p baliqlaming terisi tan- gachalardan iborat. Lekin, minoga va laqqa baliqlarda tangachalar bo‘lmaydi.
Osyotr baliqlarining terisi suyaksimon rombik qal- qon bilan qoplangan bo‘ladi. Bu qalqonlar baliq tanasi bo‘ylab besh qator joylashgan. Shuningdek, ayrim qalqonchalar baliqlaming butun tanasiga yoyilgan bo‘ladi.
Baliq terisi ikki qatlamdan iborat bo‘ladi. Birin- chisi - epidermis yoki terining ustki qatlami va ikkin- chisi - derma, yoki tig‘iz to‘qimadan iborat. Teri ustki qatlamida shilliq chiqarib bemvchi bezlar joylashgan.
Baliqlaming rangdorligi, tanasidagi dogTar, xollari, teridagi pigment hujayralariga bogTiq.
Baliq skeleti suyakdan yoki tog‘aydan tashkil topgan. Suyakli baliqlarda tog‘ay suyaklaming bir- biriga birikkan joyida boTadi; tog‘ayli baliqlarda esa suyak boTmaydi yoki skeletning ba’zi bir joylari qisman suyaklangan boTishi mumkin. Ko‘p baliqlarda skeletning asosiy suyaklaridan tashqari, go‘shtining orasida, ajratib olish birmuncha qiyin boTgan muskul oraligi qiltanoq (mayda suyakjlari boTadi.
Baliqning suzgTch qanotlari qattiq, qayishqoq boTib, suyaklar orqali teri pardasiga birikkan boTadi. Ulaming asosi tog‘aydan iborat. SuzgTch qanotlari jufit va toq suzg‘ich qanotlariga boTinadi. Juflt suzg‘ich
185



qanotlariga ikkita ko‘krak va ikkita qorin suzg‘ich qanotlari, toq suzg‘ich qanotlariga - orqa, dum osti hamda dum suzg‘ich qanotlari kiradi.