|
Qadimgi davr va «Avesto»da bilish masalalari. Olamni bilish muammosining millatimizga xos falsafiy tahlili, avvalo, qadimgi naqllar, rivoyat, afsona, hikoyat va dostonlarga, ya’ni, xalq og‘zki ijodi na’munalriga borib taqaladi. Ularda dunyoning mifologik manzarasi xilma-xil talqinda o‘z ifodasini topgan. Ushbu dunyoqarshda umumbshariy va umuminsoniy masalalarga ko‘proq e’tibor berilgan, ularning mohiyati, mazmuni turlicha talqin qilingan. Qadimgi odamlar borliq to‘g‘risida o‘ylaganlarida, afsona, hikoyat yoki dostonlar so‘ylagnlarida olamning yaralishi, tabiat hodisalari, koinat va odamzot aloqalari, inson ongi va tafakkurining mohiyati, mazmuni kabilarga alohida e’tibor berganlar, ularning ahamiyatini turlicha izohlaganlar. Olamning bilib olingan qonunlari, narsa va voqealarning anglangan xususiyatlaridan foydalanganlar, anglamaganlarini ilohiylashtirganlar.
Olamni anglash mavzusi dastlabki diniy dunyoqarashlar va ularning eng qadimgi shakllarida ham o‘z aksini topgan, har bir din o‘ziga xos bilish va haqiqat deb ataladigan dalil va xulosalar tizimiga ega. Ular bir-birlaridan ana shu tizim bilan ham farqlanadilar. Dinlarning tarixiy shakllari takomillashib borgani sayin ulardagi bilishga xos dalillar tizimi ham yangi-yangi qirralarini namoyon qilib boravergan. Ularning har biri olamning ibtidosi, inson bilimi, aqli, tafakkur va tasavvuri haqida o‘ziga xos «haqiqat»larga tayangan.
Yurtimiz tarixining qadimgi davrida sof gnoseologik ta’limot va nazariyalar paydo bo‘lmagandek tuyuladi. Aslida unday emas, balki bu o‘sha davrning yaxshi tahlil qilinmagani, qadimgilarga xos merosning trixiy sabablari, urush va bosqinchiliklar oqibatida yo‘qotilgani bilan izohlanadi. Masalan, «Avesto»da o‘sha davr uchun etarli darajada mukammal bo‘lgan bilimlar tizimi, dunyoning mifologik va diniy manzarasi bayon qilingan edi. «Avesto»dan so‘ng qanchadan-qancha allomalar yashagani, ularning nomlari va merosi dastavval makedoniyalik Aleksandr, so‘ngra Grek-Baqtriyaning to‘rt yuz yillik hukmronligi, keyinroq esa arab istilosi davrida yo‘q qilib yuborilgnligini faqat taxmin qilish mumkin, xolos. Yunonistonda falsafani fan darajasiga ko‘targan Arastu o‘z falsafiy tizimini yaratish va takomillashtirishda «Avesto»dan foydalangani ma’lum. Xudi shuningdek, jahon matematiklari Xorazmiydan, Kopernikning esa Ulug‘bekdan ilhomlangani ham rost. Faqat zamonaviy gnoseologiyada masala bu yo‘nalishda alohida mavzu sifatida tahlil qilinmagan.
Ajdodlarimizning qadimgi kitobi «Avesto» diniy-falsafiy merosimizning eng yorqin namunasidir. U boshqa ko‘plab masalalar bilan birga o‘sha davrga xos gnoseologik bilimlar. Qadimgi ajdodlarimiz ongi, bilimlarning mohiyati va ahamiyati yoritib berilgan asar hamdir. Unda iqtisod, axloq, mineralogiya kabi masalalar bilan bir qatorda bilish va haqiqat muammosi ham o‘rganilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, kitob bir necha avlodlar tomonidan yaratilgan bo‘lib, shu asnoda unda gnoseologik tushuncha va tamoyillar tizimi takomillashib borgan. «Avesto» zardo‘shtiylikning asosiy kitobi bo‘lganidan, bu dinga asos bilimlar tizimini o‘zida ifodalagan. Shu bilan birga, kitobda inson qobiliyatlariga, ularning ma’nviyat va amaliy faoliyat uchun ahamiyatiga katta o‘rin berilgan.
Kitobda aytilishicha, insonning olamni anglash jarayonidagi bilimi haqiqatning g‘alabasi uchun kurashda befarq turmasligida, yashash tarzi, ma’naviy qiyofasi, ijtimoiy faoliyati, «ezgu fikr», «ezgu so‘z» va «ezgu amal»ida o‘z ifodasini topadi. Ana shunday fazilatlrga ega bo‘lgan kishigina zulmat va jaholat ustidan g‘alaba qilishi, yaxshilik urug‘ini sochishi. Yaxshi nom qoldirishi, boshqalarning tahsini va minnatdorchiligiga sazovor bo‘ladigan bilimlarga erishishi mumkin.
Bilish mavzusi «Moniy davri» (milodning III-IV asri, asoschisi Moniy 216-276 yillarda yashagan) falsafiy-ilohiy ta’limotida ham yaqqol ifodalangan. Moniy fikricha, ikki dunyo - «zulmat va ziyo dunyosi» mavjud, birinchisida adolatsizlik, zulmat, zo‘ravonlik hukm suradi, ikkinchisi abadiy, emirilmaydigan, doimiy haqiqatlar dunyosidir. Moniy ta’limotida zardo‘shtiyilik, buddizm, iudaizm va xristianlikning asosiy g‘oyalari jamlangan, ularning umumiy tizimi mifologiya, falsafa, kosmogoniya, alximiya, astronomiya va boshqa ijtimoiy-tabiy bilim sohalari bilan bog‘liqlikda bayon qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
