Chirchiq davlat pedagogika instituti

Tayanch iboralar: bo‘r geologik davri, trias, fanerazoy eoni, tog’ burmalanishi, Kaledon burmalanishi, Baykal tog’ burmalanishi, paleobiogeografiya, geosinklinal mintaqalari
Yer sayyorasining paleazoy erasi va poleogeografiyasi.

Poleazoy geologik erasi fanerazoy eonining bosh va eng uzun davom etgan era hisoblanadi. Uning davom etgan yili taxminana 335 mln. yilga teng; Paleazoy erasi 570 mln. yil burun boshlanib, 235 mln. yil avval tugagan.

Bu erani 2 ta katta guruhga bo‘lganlar:

1. Guruh-quyi paleazoy erasidir. Bu guruh Kembriy, Ordovik va Silur geologik davrlaridan tashkil topgan.

2. Guruh-yuqori paleazoy erasidir. Bu guruh ham 3 ta geologik davrlardan iborat bo‘lib, o‘z ichiga Devon, Toshko‘mir (karbon) va Peri davrlaridan tashkil topgan.

Mutaxassis olimlar: Yo.V.Vladimirskaya, A.X.Kacharmanov, N.Ya.Spasskiy, N.G.Gogia va boshqalar (1985) paleazoy erasi 3 guruhga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etganlar.

1. Quyi paleazoy-kembriy va ordovik geologi davrlarini o‘z ichiga oladi.

2. O‘rta paleazoy-silur va devon geologik davrlarni o‘z ichiga olgan.

3. Yuqori paleazoy-toshko‘mir va perm geologik davrlaridan iborat.

Paleazoy erasi kontinentlarida platforma va geosinklinal geosrukturalar tarixi bilan chambarchas bog‘liq holda o‘rganiladi.

Paleazoy erasining boshlanish arafalarida Yer po‘sti miqyosida platforma viloyatlari paydo bo‘lgan. Bular Sharqiy Ovro‘po, Sibir, Xitoy, Shimoliy-Amerika va juda katta yoki baxaybat superplatforma-Gondvanadan tashkil topgan.

Platforma viloyatlari oraliqlarida va ularning chekka hududlarida Grampian, Innuitsk, Appalach geosinklinallar viloyati joylashgan bo‘lib, ulardan ancha uzoq masofalarda O‘rta yer dengizi, Tinch okeani va O‘rol-Mangol geosinklinal mintaqalari ham mavjud bo‘lgan.

Mezazoy erasi 3 ta geologik davrlardan tashkil topgan: Trias (T), Yura (U), Bo‘r (K).

Trias geologik davri.

Bu davr 235 mln. yil burun boshlanib, 185 mln. yil avval tugagan. Davrning davom etgan yili 50 mln. ga teng.

Trias davriga tegishli uch qismdan iborat bo‘lgan yotqiziqlar XIX asrda Germaniya bo‘qilmalarida topilgan va «Trias» (uch qism) deb nom berilgan. Trias davri ham boshqa geologik davrlarga o‘xshash uch epoxaga ega: Trias (T₁), ´rta trias (T₂), yuqori trias (T₃) epoxalardan iborat.

Organik dunyosi.

Trias davrining organiq dunyosi poleozoy erasi organiq dunyosidan keskin farq qilgan, hayvonot va o‘simliklarning yangidan-yangi xillari va avlodlari paydo bo‘lib qoldi. Mezozoy erasi fauna va floralari dunyoga keldi. Bu fauna va floralarning ayrim guruxlari esa yerning rivojlanishi davridagi hech qanday eraga ham, davrlarga ham to‘g‘ri kelmaydi va o‘xshamaydi.

Yuqorida aytilgan fikrlar faqat mezozoy erasining quruqliklarigagina tegishlidir, chunki suv havzalaridagi hayvonot va o‘simlik dunyosi keskin holda o‘zgarmagan. Masalan, Trias davrida hamon poleozoy erasining oxirlarida yashagan suv havzasi jonzodlaridan nautiloidlar, braxiapodalar, quruqlikda amfibiyalar (labirintodlar), hayvonsimon reptiliyalar yashaganliklari ma’lum.

Trias davri suv havzalarida umurtqasiz jonzodlar orasida seratitlar asosiy o‘rinlarni egallaganlar, ular fizik-geografik sharoitlarning tez-tez o‘zgarib turishiga qaramay, evolyusiya qonuniyatlariga bo‘ysinmagan holda o‘zgarmasdan yashashni davom ettiraverganlar. Keratitlarning avlodlari Trias davrida aql bovar qilmaydigan darajada ularning soni ham, xillari ham, avlodlari va sko‘lptura jihatidan ham ko‘payib ketganliklari ma’lum bo‘ldi, ularning xili 450 gacha borib yetdi, lekin ularning birorta avlodi ham yura geologik davriga o‘tib yashamaganligi ma’lum bo‘ldi.¹⁶

Mezozoy erasini haqli ravishda sudralib yuruvchilar erasi deb atasa bo‘ladi. Trias davrining o‘zidayoq dengiz suv havzalarida ixtiozavrlar, pleozavrlar va notozavrlar hukmronlik qilganlar. Trias davrining oxirida qadimiy timsohlar va toshbaqalar paydo bo‘lganligi ma’lum.