Chirchiq davlat pedagogika instituti

Ximik nurash. Fizik nurash natijasida jinslar maydalanadi, parchalanadi, ba'zan eziladi. Tog’ jinsiga erkin kislorod ta'siri natijasida, ayniqsa jins orasiga suvning o’tib borishi orqasida u yerda hosil bo’lgan reaktsiya natijasida ximik nurash yuz beradi. Ximik nurash qattiq jinslarning yana xam ko’proq maydalanishiga yordam beradi. Ximiyaviy jarayonlar asosan oksidlanish, gidrotatsiya (metallarning suvlanishi), erish va gidroliz xillariga bo’linadi.

Oksidlanish. Nurash bo’ladigan zonada erkin kislorod bo’lgan vaqtda qaytarilish reaktsiyasi ketadi va sulfidlar hosil bo’ladi. Erkin kislorod xavoda va suvda bo’lganligidan sulfidlar beqaror bo’lib qoladi va paralanib asta-sekin sulfatlarga, karbonatlarga va oksidlarga aylanadi. Bu reaktsiyani quyidagi pirit minerali misolida ko’rish mumkin:

2FeS2 Q 7O2 Q2H2O q 2FeSO4 Q 2H2O

Bundan hosil bo’lgan temir sulfat oksidi yana oksidlanishni davom ettiradi. Temirning suvli oksidi yer yuzasidagi pirit yoki boshqa temir sulfidlari bo’lgan jinslarning oksidlanishi natijasida hosil bo’lib, u yer yuzasida temir qalpoq deb ataluvchi shaklda uchraydi

Gidratatsiya (metallning suvlanishi). Bu jarayon natijasida minerallar suv ta'sirida o’zgarib nuraydi. Bunga misol qilib tabiatda angidritni gipsga aylanish reaktsiyasini ko’ramiz.

CaSO4 Q 2H2O Q CaSO4 · 2H2O

^gips

Mineral tarkibiga kislorod yoki suv molekulasi o’rnashishi bilan uning xajmi kattalashadi va atrofidagi jinslarni itarib darzlar hosil qiladi.

41-rasm. Cho’kindi jinslar