Chirchiq davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar

Mitoxondriya
Mitoxondriya (yunoncha mitos – ip, xondros – donacha so‘zlaridan olingan), eukariot hujayralar uchun
universal organoid bo‘lib, uzunligi 0,2 mkm.dan 15–20 mkm
gacha boradi. 1894-yilda nemis anatom va gistolog olimi Rixard
Altman aniqladi, 1897-yilda nemis gistolog olimi Karl Benda uni
mitoxondriya deb nomladi. Elektron mikroskopda qaralganda
yumoloq, yassi, silindrsimon va cho‘zinchoq ipsimon shaklda
bo‘lib, bir qancha hujayralarda o‘z shaklini o‘zgartirib turadi.
Mitoxondriya ikki membranali bo‘lib, tashqi membrana silliq, yirik poralarga ega va ADF, fosfat, pirouzum kislotalarni o‘tkaza oladi.
Ichki membrana burma – kristalarni hosil qiladi. (Krista – yunoncha – qirra, xo‘roz toji ma’nolarini beradi). Ichki membranaga
oksidlanish – qaytarilish fermentlari birikkan bo‘lib, hujayraviy
nafas olish reaksiyalarni ta’minlaydi. Aynan kristalar mitoxondriya
ichki sathini kengaytiradi va shu hisobiga eukariot hujayralarda
moddalar almashinuvida energiya ko‘p hosil bo‘ladi. Kristalar
orasidagi ichki bo‘shliq mitoxondriya matriksi deyiladi.
Mitoxondriya o‘lchami va miqdori hujayraning aktivligi va
funksiyasiga bog‘liq. Hujayra qanchalik aktiv bo‘lsa, shunchalik
kristalar soni ko‘p bo‘ladi. Qolaversa, har xil to‘qima hujayralarida
mitoxondriyalar soni turlicha bo‘ladi. Energiya sarfi yuqori bo‘lgan
mushak hujayralarida mitoxondriyalar soni juda ko‘p bo‘ladi (21,
22-rasmlar). Masalan, jigar hujayralarida 2500 tagacha, limfotsitlarda esa 25–50 tagacha, kardiomiotsit va mushak hujayralaridagi
mitoxondriyalar yirikroq, spermatazoidlardagi mitoxondriyalarning
kristalari ko‘p bo‘ladi. Mitoxondriya matriksida fermentlar, dezoksiribonuklein kislota (DNK), ribonuklein kislota (RNK) va ribosomalar mavjud. Matriksda granulyar shaklida kalsiy, kaliy va magniy tuzlari ham mavjud. Mitoxondriya DNK, RNK va ribosomasi
prokaroitlarnikiga o‘xshash bo‘lib, DNKsi halqasimon bo‘ladi va
butun hujayradagi DNKning 2%ni tashkil qiladi. Mitoxondriyaning DNK, RNKsi bo‘lgani uchun o‘zi uchun kerakli oqsillar sintezlanadi, lekin hammasini ham sintezlay olmaydi. Ma’lum oqsillarni yadrodagi DNK kodlaydi, so‘ng ribosomalarda sintezlanib
sitoplazmadan mitoxondriyaga kiradi. Shuning uchun ham mitoxondriya yarim avtonom organoid hisoblanadi. Mitoxondriyalar
avval mavjud bo‘lgan mitoxondriyalarning bo‘linisi natijasida hosil
bo‘ladi. Ya’ni ular avtonom (mustaqil) ko‘payadi.
Mitoxondriyaning vazifasi. Mitoxondriyaning asosiy vazifasi
energiya hosil qilish (hujayradagi jami energiyaning 95 % ni mitoxondriya hosil qiladi). Mitoxondriyada energiyaning manbayi –
uglevodlarning kislorodli aerob sharoitda oksidlanishidir. Sitoplazmada glikoliz (glyukozaning kislorodsiz parchalanishi) natijasida 1 mol glyukozadan 2 mol pirouzum kislota hosil bo‘ladi.
Pirouzum kislota (eukariotlarda) mitoxondriya matriksiga
kirib, kislorod bilan oksidlanib karbonat angidrid va suvgacha parchalanadi. Natijada energiyaga boy bo‘lgan adenozin trifosfat
kislota (36 molekula ATF) sintezlanadi. Bu reaksiyalarga yog‘
kislotalari va aminokislotalar ham qo‘shilib energiya hosil qilishi mumkin yoki boshqa moddalarga aylanishi mumkin (uglevodlar
yoki oqsillardan yog‘larni sintezlanishi va teri ostida to‘planishi).
Mitoxondriya faoliyati tufayli energiyaga boy bo‘lgan ATF
to‘planadi. To‘plangan kimyoviy bog‘ shaklidagi energiya ATF
hujayraning turli funksiyalariga sarflanadi. Mitoxondriyaning ayrim
yog‘simon gormonlar, lipidlarning sintezida ham qatnashishi
mumkinligi ta’kidlanmoqda.
Plastidalar. O‘simlik hujayralariga xos bo‘lib, ularning kattaligi 4–6 mkm bo‘ladi (Plastidos–hosil qiluvchi, yaratuvchiso‘zidan olingan). Plastidalar shakli, tuzilishi, o‘lchami,
funksiyalariga ko‘ra har xil bo‘ladi. Rangiga ko‘ra plastidalarning
uchta turi mavjud: yashil xloroplastlar, qizil, sariq, to‘q sariq xromoplastlar, rangsiz leykoplastlar. 1876-yilda A. Levenguk plastidalarni kashf qilgan va 1882-yilda Shilter plastidalarni «xloro»
yunoncha xloros – yashil, «xromo», leyko» plastlar deb, ta’riflab
bergan. Xloroplast shakli tuxumsimon, sferik, disksimon bo‘ladi.
Xloroplastlar yuksak o‘simliklarda duksimon bo‘lib, suvo‘tlarda
tayoqchasimon bo‘ladi. Xloroplastlarda xlorofill donachalari
bo‘ladi. Xlorofillning a – ko‘k-yashil (70%), b – sariq yashil
(30%), c, d, e – xillari, karotinoidlar ham mavjud bo‘ladi.
Xloroplastlar mustaqil (avtonom) ko‘payadi. 1791-yilda
Komporetti bitta hujayrada 1–30 ta xloroplast bo‘lishini aniqladi.
Plastidalar mitoxondriyalarga o‘xshab o‘zi oqsil sintezlay oladi,
mustaqil holda ko‘paya oladi. Xloroplastlarda fotosintez jarayoni
amalga oshadi. Leykoplastlar shakli yumaloq, urchiqsimon bo‘lib,
tilakoidlari kam sonli va matriksida DNK bor. Leykoplastlar
o‘zida kraxmal saqlaydi, ya’ni leykoplastlar oziq moddalarni
to‘playdi. Masalan, kartoshka tugunagida kraxmalni to‘plashda
ishtirok etadi. Yorug‘lik ta’sirida xloroplastlarga aylana oladi.
Leykoplastlarda fotosintez amalga oshishi uchun strukturaviy
tuzilishi o‘zgarishi kerak. Xromoplastlar shakli yumaloq, ko‘pqirrali, o‘zida karotinoidlarni saqlaydi. U gul, meva, urug‘ va poyalarning rangli bo‘lishini ta’minlaydi. Xromoplastda qo‘ng‘ir rang
beruvchi karotin, sariq rang beruvchi ksantofillar bo‘ladi.
Rivojlanish davomida plastidalar bir-biriga aylanishi mumkin.
Xloroplastlar. Yashil rangli, ikki qavat membrana bilan o‘ralgan plastidaning bir turi. Xloroplastlarning ichki membranasi silliq,
mitoxondriya ichki membranasiga o‘xshab, kristalarni hosil qilmaydi. Ichki qismi bo‘shliq stroma deyiladi. Unda juda ko‘p fermentlar, ribosomalar, dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein
(RNK) kislotalar bo‘ladi. Plastida va mitoxonriyalar DNKsi
prokariotlarnikiga o‘xshab, halqasimon qo‘sh zanjirli bo‘ladi. RNKsi va ribosomasi ham prokariotlarnikiga
o‘xshash. Demak, plastidalar ham mitoxondriya kabi o‘ziga kerakli oqsillarning ayrimlarini o‘zi sintezlay oladi va o‘zi oddiy bo‘linish yo‘li bilan ko‘paya oladi. Shuning uchun plastida ham yarim
avtonom organoiddir. Xloroplast stromasida oqsil va lipid qavatli
membrana bilan o‘ralgan tilakoidlar mavjud bo‘lib, ular stromada
bir qancha bir-biri bilan taxlangan tangalar shaklida ustma-ust joylashadi. Tilakoidlar yig‘ilmasi granalar deb ataladi. Granalar ya’ni
tilakoidlar to‘plamlari xloroplastda bir qancha bo‘lib, ular oqsil
ipchalari yordamida bir-birlari bilan bog‘langan bo‘ladi.
Xloroplastning asosiy elementar birligi tilakoidlar, chunki ularda
xlorofill (yunoncha fillon – barg) donachalari joylashgan. Aynan
shu tilakoidlarda fotosintezning yorug‘lik reaksiyalari amalga oshadi. (yunoncha fotos – yorug‘lik va sintezis – bog‘lanish)
Yorug‘sevar o‘simliklarning bargning ustinsimon hujayralarida 40
ga yaqin xloroplast va har bir xloroplast donachalarida 50 ga yaqin
xlorofill mavjud bo‘ladi. Xloroplast bo‘shlig‘i – stromada fotosintezning qorong‘ilik bosqichi amalga oshadi.