Chiqarish markazi

Viltning  zararlanish  darajasini  aniklash.  Kichik  maydondagi  va  katta 
maydondagi  tajribalarda  pahta  terimidan  avval  (defoliatsiyagacha,  agar  u 
o„tkazilsa) har bir variantning barcha takrorlanishlarida 50 tadan modelli kasal va 
soglom  o„simliklar  ajratiladi,  tasmalar  bilan  yorlik  (etiketka)lanadi.  Soglom 
o„simliklarda kasallikning tashki va itski belgilari bo„lmasligi kerak, gumon bo„lsa, 
ildiz  bo„ynini  qiyshik  kesib,  sinchiklab  ko„zdan  kechirish  orkali  kasallik  bor-
yo„kligi ishonch hosil kilinadi. 
 
Modeli o„simliklardan hosil alohida terilib, umumiy terimgacha tortiladi. 
 
Soglom o„simliklar va kasal o„ismliklar pahta hosili ayyirmasi hosilning vilt 
hisobiga yo„kotilishini ko„rsatadi. 
 
Ishlab  chikarish  tajribasida  viltning  zararli  ta‟ssiri  ko„saklar  soni  va  hosil 
soglom  o„simliklarga  karaganlda  kasalliklarida  kamayishiga  karab  belgilanadi. 
Buning  uchun  har  terimdan  avval  har  bir  variantda  tajriba  dalasi  chekkasidan  20 
kator  va  40  kadam  tashlab,  100m2  li  maydonchalar  ajratiladi.  Chekka  egatlari 
belgilab ko„yiladi. Bu maydonchalarda soglom va  kasal o„simliklardagi ko„saklar 
soni sanaladi. 
 
 
 
 
 
 

---

115 
 
O„simliklar soni, va doni 
Ko„saklar soni, dona 
sog„lom o„simliklarda 
kasal o„simliklarda 
1 
2 
3 
va h.k. 
jami 
 
 
 
 
100m2 li maydonlardagi kasal va soglom o„simliklar aniklanadi. 
 
Kasal  va  soglom  o„siliklardagi  ko„saklar  soni  alohida-alohida  jamlanadi. 
So„ngra  bir  o„simlikdagi  o„rtacha  ko„saklar  soni  hisoblanadi  va  vilt  okibatida 
ko„saklarning kamayishi rakam va foizlarda mutlok aniklanadi. Keyin har terimda 
bir ko„sakdagi pahta vazni kasal va sog o„simliklarda aniklanib, o„rtacha ko„saklar 
soniga  ko„paytiriladi-da,  soglom  (a)  va  kasal  o„simlikdagi  o„rtacha  hosil  (b) 
topiladi. Viltdan yo„kotilgan hosil aniklanadi: 
a-b∙100  % 
___a____ 
 
G„o„zaning  tup  kalinligi,  viltdan  ko„rgan  zarari,  soglom  va  kasal 
o„simlikdagi  pahta  vazni  asosida  vilt  bilan  1%  kasallangan  o„simlikka  viltning 
zaralilik koeffitsenti hisoblanadi. 
 
Tuproqdagi Virticillun dahliae Kleb. Infeksion birligining sanokli  hisoblash 
usuli.  Tuproqdagi  viltni  ko„zgatuvchilarning  sanokli  hisoblash  usuliniishlab 
chiqishda ko„plab tadqiqotchilarning (Solovev, 1965; Kiraev, Mipo„latov, 1967; va 
b.k)  hissasi  bor.  Tadqiqotchilar  ivasiya  etgan  kasallik  tarqatuvchining  tuproqda 
infeksiln birligini hisoblash usuli sodda va durust natijalar beradi. Ammo ularning 
sanoqli  baholashlari    «kuchli-kuchsiz  infeksiyalanganlik»  dan  nariga  o„tmaydi. 
Undan  tashkari,  tadqiqotchilar  ba‟zi  hollarda  zamburuglarni  konidial 
sporalanishiga mo„ljallashada. Bu hatolikka olib kelishi mumkin, chunki tuproqda 
Verticillining  juda  ko„p  sonli  sarofit  turlari  hayot  kechirib,  ular  ham  bir  tipli 
konidial sporlanishga ega. 
 
M.Yu.Stepanovning  ko„plab  izlanishlari  asosida  («Mikologiya  i 
fotopologiya»,  t.9,  vыp.  3,  1975)  tabiiy  zararlangan  tuprokdagi  V:  dahliae  ning 
infeksion  birikmalarini  tayyorlab,  so„ngra  selektiv  muhit  yuzasiga  sepishga 
asoslangan (Popov, Stepanova, «Mikologiya i fotopologiya», t.7, vыp. 2, 1973). 
 
M.Yu.Stepanovning keyngi tadkikotlari tuprokdagi zamburuglarni mikdoriy 
baholashning yana bitta usulini taklif etishga imkon yaratadi. Tuproq suspenziyasi 
suyultirilib,  Byuhner  vronkasi  yordamida  suziladigan  bu  uslubga  Ayzek  taklif 
etgan  uslub  asbob  bo„lib  (Isaas  I.,  Fletcher  R.,  Hannison  I.,  An.  Ar  Viol. 
67.2.1971), u tuprokdagi Vertillium turini mikdoriy hisoblash uchun hizmat kiladi. 
Ayzek uslubi to„lik kabul kilingach, mualliflar patogaenni ajratib olish tehnikasini 
biroz  soddalashtirishdi.  Bunda  ular  ilgari  ishlab  chiqilgan  selektiv  muhitdan 
foydalanishdi. Ushbu o„zgarish mo„„tadil natijalar berib, kam vakt talab kiladi. 

---

116 
 
 
Selektiv muhit 25mm tuprok ekstrati, 20g. anar , 4 g K
2
NRO
4
 15 g K
2
NRO
4
 
2g natriy lektinat, 50 g dan streptomitsin biomitsin, levomitsin, va 1000ml suvdan 
tashkil topgan. 
 
Tuproq  ekstratni  tayyorlash  uchun  bog  yoki  dala  tupro-ini  olib,ustiga  (1:1 
ogirligi  bo„yicha)  suv  kuyiladi  va  30  min.  Kaynatiladi.  Aralashma  kogoz 
suzgichdan  o„tkazilib,  o„sha  zahoti  muhitni  tayyorlashga  ishlatiladi.  Muhitning 
tarkibiy  qismlari,  antibiotiklardan  tashkari,  avtoklavga  solishdan  avval 
aralashtiriladi.  (30  min.  0,5  atm,  bosimda).  Antibiotiklar  sterillashdan  keyin 
chashkalarga muhitni kuyish oldidan ko„shiladi. 
 
Tabiiy  zararlangan  tuprokda.  V.  dahliaening  infeksion  birligi  (propagul) 
mikdorini  aniklash  uchun  100  yoki  200  g  tupokda  termostadda  23-26
0
S  da 
kuritiladi va diametri 0,25-0,05 mm li elakdan o„tkaziladi. Keyin shu tuprokdan 8 g 
ni  kolbaga  solib,  u  80  ml  gacha  kaynagan  suv  bilan  to„ldiriladi,  so„ng  omuhtani 
yahshilab  chaykatiladi  va  kator  suyultirishlar  amalga  oshirilib,  dastlabki 
omuhtaning  suyultirilishi  1:  10000  ga  yetkaziladi.  Undan  keyin  faqat  ohirigi 
suyultirishdan  200  ml  olib  ishlatiladi.  U  obdon  chayqatilib,  ikki  marta  pipetka 
bilan  10  ml  dan  namlangan  filtrga  to„kiladi  (Byuhner  voronkasidagi).  Pipetka 
devorlaridagi  tuprok  zarrachalari  kaynatilgan  suv  bilan  (10ml  dan)  yuviladi. 
Byuhner  voronkasiga  to„gri  keladigan  o„lchamdagi  filtrlar  ostida  suvli  nasos 
yordamida o„tkaziladi. So„ng filtr sterillangan Petri chashkasiga joylanib, eitilgan 
muhit  40
0
  gacha  sovutilgan  holda  kuyiladi.  Muhit  kalinligi  2mm  dan  oshmasligi 
kerak. Chashkalar  termostatda  25-27
0
  da 10-10  sutka    inkubatsiya  davrini  o„taydi 
va  ochik  holda  kam  yiriklashtirishda  (17h0,6)  MBS-1  sterioskopik  keskin 
ko„rinishini  ta‟minlaydi.  Bu  koloniyalarnig  keskin  ko„rinishini  ta‟minlaydi. 
Gumonli hollarda zamburuglar koloniyasi 17h2 yoki 17h4 yiriklashtirishda ko„rib 
chiqiladi. V/ dahleaning mikrosklerotsial koloniyalari substratga cho„kqan bo„lib, 
bu  muhitda  o„ziga  hos  yulduzsimon  ko„rinishda  bo„ladi.  Muhit  yuzasida  Petri 
chashkalarida  paykalgan  koloniyalar  hisoblanadi,  20  chashkadagi  koloniyalar 
jamlanadi  va  ular  soni  1  g  kuruk  tuprokka  hisoblab  chiqiladi.  Quyida  vilt  bilan 
kuchli  zararlangan  dalalardan  olingan  3  ta  tuprok  namunasiinig  imikdori  tahlili 
natijalari keltirilgan (O„zPITIning Andijon filiali, jalvaliga qarang). 
 
Tahlil  natijalarining  ko„rsatishicha,  1g  quruq  tuproqqa  to„gri  keladigan 
infeksiyalangan  birliklar  soni  150  dan  2150  gacha  o„zgargan,  ammo  ular  har  bir 
namuna uchun nisbatan deyarli bir hil: 830,750,800. Ularning 1 g quruq tuproqqa 
nisbatan hisoblangan soni jadvalda berilgan. Shunga ko„ra, bir daladagi turli tuprok 
namunalarida V. dahliaening infeksion birikmalari o„zgaruvchanligi ancha eqanligi 
ma‟lum  bo„ladi.  Prpagullar  sonini  baholashda  hatolik  tuprok  namunalarini  olish 
ulubida bo„lsa kerak, chunki zamburuglarning tuprokda taksimlanishi kam hollarda 
bir  tekis  bo„ladi.  Shuning  uchun  dala  zararlanganligini  baholashda  uning  turli 
nuktalaridan kamida 5 ta namuna olingani ma‟kul. 
 
 
 

---

117 
 
Tabiiy  zararlangan  tuprokda  (O„zPITI  Andijon  filiali,  1973  y)  V.  dahliaening 
infeksion birikmalari soni 
Paykal raqami 
Namunalar soni 
20 chashkadagi 
zamburug`lar prpagul 
soni, dala 
1 g tuproqdagi 
infeksion birikmalar 
soni 
1 
1 
2 
3 
4 
5 
9 
13 
43 
15 
3 
450 
650 
2150 
750 
150 
Paykal bo„yicha o„rtacha 
 
 
 
 
2 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
5 
5 
16 
7 
5 
4 
8 
33 
36 
33 
250 
250 
850 
350 
250 
200 
400 
1650 
1800 
1650 
Paykal bo„yicha o„rtacha 
750 
 
 
 
 
3 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
28 
16 
14 
21 
18 
7 
12 
17 
12 
15 
1400 
800 
700 
1050 
900 
350 
600 
850 
600 
750 
Paykal bo„yicha o„rtacha 
800