Chiqarish markazi

10.1-chizma. Bug‘lanishni va zahob sizish (infiltratsiya) orqali hosil bo‘linishini o‘rganish 
uchun lizimetr (Alimov M.S. ihtirosi). 
 
Lizimetr  3-4  mm.  Qalinlikdagi  temir  tunukadan  tayyorlanadi,  asosiy 
bakining  og„zi  burchakli  temir  bilan  kavsharlanib  mahkamlanadi.  Ta‟minlovchi 
quvurga  M.S.Alimov  ihtiro  kilgan  «AP-10-2»  asbobning    sozlovchi  kamerasi 
o„rnatiladi. Infiltratsiyalangan suvlar infiltratsiya quvuriga to„kiladi. Buning uchun 
biriktiruvchi quvur ventili ochiladi. Lizimetr ventili berkitilganda zahobning su‟niy 
o„zgaruvchan sathini ta‟minlash mukin. 
 
Lizimetrning soddalashtirilgan konstruksiyasini ham ishlatish mukin. Bunda 
bakning  yuzasi  1h1,2  m,  balandligi  1,0;  1,5;  2,0;  2,5;  3,0;  3,5  m,  ta‟minlovchi 
tagligi ham shunday yuzali bo„ladi. Lekin balandligi 0,4 m. ni tashkil etadi. U bir 
vaqtda yoqa suzg„ich vazifasini ham bajaradi. 

---

58 
 
 
10.2-chizma. Lizimetrning tarkibiy qismlari: 
1-tuproq  monoliti;  2-lizimetrning  asosiy  baki;  3-kuzatish  quvuri;  4-kuzatuv 
quvurining  suzg„ich  qismi;  5-qum  qoplami;  6-shag„al  qoplami;  7-kavsharlash 
choki;  8-lizimetrda  suv  sathi;  9-ta‟minlovchi  taglik;  10-teshikli  quvur;  11-po„lat 
plastinka;  12-to„r;  13-ulaydigan  quvur;    14-mustahkamlovchi  quvur;  15-qopqoq; 
16-biriktiruvchi  bolt;  17-po„lat  plastinkani  mahkamlovchi  quvurcha;  18-suv 
o„tkazuvchi  quvurcha;  19-avtomatik  ta‟minlovchi  asbobning  sozlovchi  kamerasi; 
20-polihlorvinnli  quvurcha;  21-infiltratsiya  quvur;  22-po„kak  trosi;  23-
tahminlovchi  quvur;  24-po„kak;  25-infilratsiya  suvlari  o„tadigan  teshik;  26-ichida 
rezina manjeti bo„lgan cho„mich; 27- tindirgich; 28-po„kak trosining ilmog„i; 29-
ventil  tutqich;  30-yog„och  po„kak;  31-ehtiyotlovchi  quvur;  32-g„o„za;  33-asosiy 
bakni 
mustahkamlovchi 
temir 
burchagi; 
34-ta‟minlovchi; 
taglikni 
mustahkamlovchi temir burchagi; 35-ventil 36-ventilning ehtiyotlovchi quvuri; 37-
o„zak; 38-ehtiyotlovchi quvur. 
 
Teskari suzgich har biri 10 sm.li 3 qatlamdan iborat: eng pastki qatlam 3-5 
sm.  kattalikdagi  hillangan  toshdan;  o„rta  qatlam  1-3  sm.  kattalikdagi  mayda 
shag„aldan; uning ustiga 0,3-1,0 sm. kattalikdagi hillanmagan shag„al yotqizilgan, 
u  tuproq  tagidagi  qum  qatlami  bilan  bevosita  tutashadigan  qismlardan  tashkil 
topgan. 
 
Lizimetrning  ikki  qarama-qarshi  burchagiga  ikkita  quvur  o„rnatiladi. 
Ularning  bittasi  ta‟minlovchilik  vazifasini  o„taydi,  ikkinchisidan  kuzatuv  uchun 
foydalaniladi. 
 
Ta‟minlovchi  quvurning  pastki  qismi  yon  tomoni  kesik  bo„lib,  u  lizimetr 
baki tagiga taqab o„rnatiladi, kuzatuv quvuri tuproq tagidagi yirik qum qatlamiga 
taqalib turadi. Ikkala quvur ham tuproq yuzasidan 10 sm. yuqori ko„tarilgan holda 
bo„ladi. Ular qopqoqli bo„lib, qulflab qo„yiladi. 
 
Lizemetrlar bevosita sug„oriladigan ekinlar-g„o„za, beda va boshqa ziroatlar 
ekilgan paykalda yoki mahsus maydonchada o„rnatiladi. 

---

59 
 
 
Lizimetrik  maydonchada  lizimetrlar  ekinlar  turi  bo„yicha  guruhlab 
joylashtiriladi. 
 
Lizimetrlar  o„rnatilguncha  maydoncha  tuprog„ining  suv-fizik  va 
agrokimyoviy  hossalari  batafsil  o„rganiladi  3,5  m.  chuqurlikkacha    har  sm.  da 
tuproqning  mehanik  va  mikroagregat  tarkibi,  hajm  og„irligi,  solishtirma  og„irligi, 
dala  nam  sig„imi,  suv  o„tkazuvchanligi  namlik  va  suvda  erigan  tuzlar  tarkibi 
aniqlanadi. Gumus, azot, fosfor va kaliyning yangi va harakatchan shakllari tarkibi 
tahlil  etiladi.  Hajmi  va  solishtirma  vazn  haqidagi  ma‟lumotlar  bo„yicha  tuproq 
g„ovakligi hisoblanadi. 
 
Lizimetrlar  zahob  sathi  eng  past  bo„lganda  mahsus  tuproq  monolitini 
ko„taradiga uskunalar yordamida o„rnatiladi. 
 
O„rnatilgan  lizimetrlarning  umumiy  soni  tadqiqotlar  hajmi  va  vazifalariga 
bog„lik. Lizimetrlar bilan g„o„za, beda va makkajo„hori ekilgan, zahob sathi doimo 
1,0; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0; va 3,5 metr chuqurlikda bo„lgan va shu ziroatlar bilan  ham 
zahob  sathi  o„zgaruvchan,  mehanik  tarkibi  bir  hil  va  pastga  qarab  engillashib 
boradigan tuproq hilida tadqiqot va kuzatuvlar o„tkazilsa yahshi samara beradi. 
 
Qatlamli  va  og„ir  mehanik  tarkibli  sug„oriladigan  tuproqlarda  lizimetrlar 
bilan zahob sathini 1,0; 1,5; 2,0; 2,5 m. chuqurlikkacha chegaralash mumkin. 
 
Har  bir  variant  takrorlanishi  uchdan  kam  bo„lmasligi  kerak.  Lizimetrlar 
atrofidagi maydonchaga lizimetrda etishtirilayotgan ziroatlar ekilishi darkor. 
 
Lizimetrlarda  doimiy  va  o„zgaruvchan  zahob  sathi  ta‟minlanadi.  Zahob 
sathining  sozlanishi  «AP-10-2»  asbobi  yordamida  avtomatik  yohud  qo„lda  suv 
quyib yoki suvni tortib olib tashlab bajariladi. 
 
Zahob sathi nazorat quvuri bo„yicha hlapushka yordamida o„lchanadi. Sathi 
pasaysa, ta‟minlovchi quvur orqali suv quyilib, zarur balandlikka ko„ratiladi, agar 
zahob  ko„ratilsa,  mahsus  chelakcha  yoki  shlang  orqali  so„rib  olib,  sozlanadi. 
Quyilgan yoki olib tashlangan hajmi aniq hisobga olinadi.  
 
Zahob sathini o„lchash, suv qo„yish va olib tashlash sutkada 2 marta – soat 7 
va 19 da bajariladi. Zahob sarfi ko„paygan palla (iyul, avgust oylari) da kuzatuvlar 
3 marta – soat 7; 14; 19 da o„tkazilgani ma‟qul.  
 
Lizimetrlardagi zahobning sho„rlanganlik darajasi va tipi  ma‟lum  me‟yorda 
ushlanadi. U tabiiy sharoitga yoki sun‟iy sho„rlanishga mos kelishi kerak. Buning 
uchun suv mahsus quduq yoki zovurdan olinib, daryo suvi bilan aralashtiriladi va 
zarur sho„rlanish darajasiga erishiladi.  
 
Zarur  sho„rlanish  darajasidagi  suv  hosil  qilish  uchun  zovur  va  daryo 
suvidagi  tuzlar  miqdori  va  sifati  tahlil  qilinadi.  Masalan,  quduq  yoki  zovur 
suvining  sho„rlanishi  5  g/l,  daryo  suviniki  esa  0,5  g/l.  quruq  qoldiq  bo„yicha 
aniqlanadi.  Agar  lizimetrda  3  g/l  sho„rlanishini  ta‟minlash  zarur  bo„lsa,  hisob 
quyidagicha bajariladi:  
 
0,5h+5(1-h)=3. 
 
Bunda  h-1  l.  aralashmaga  to„g„ri  keladigan  vodoprovod  suvi,  shunda 
0,5h+5-5h=3h; 4,5h=2; h=2/4,5=044 ya‟ni 3 g/l sho„rlanishli 1 litr suv olish uchun 
440  ml.  daryo  suvi  va  560  sm
3
  zahob  suvi  olish  kerak.  Har  kuni  sug„orish  zarur 
darajada  sho„rlangan  suv  bilan  o„tkaziladi.  Lizimetrdagi  zahob  sho„rlanganligini 

---

60 
 
zarur darajada ta‟minlab turish uchun har 10 kunda ta‟minlovchi quvurdan namuna 
olinib, unda quruq qoldiq, NSO
3
, Sl va SO
4
 anionlar miqdori tahlil etiladi.  
 
Lizimetrda g„o„za, beda, makkajo„hori etishtiriladi. G„o„za 60h16h1 tizimda 
ekilib,  bir  lizimetrda  12,  har  gektarda  100  ming  tup/ga  ko„chat  bo„ladi. 
Makkajo„hori 60h32h1 tizimda ekiladi. Bunda o„simlik soni lizimetrda 6 dona, 1 
gektarda  50  ming  tup/ga  bo„ladi.  O„g„itlar  mavjud  yo„riqnomalarda  belgilangan 
muddat va me‟yorlarda solinadi.  
 
Tuproqlarni  ekishga  tayyorlash,  ekish  va  o„simliklarni  parvarishlash  huddi 
lizimetr  o„rnatilgan  ho„jalikdagi  kabi  amalga  oshiraladi.  G„o„za,  beda, 
makkajo„horining  sug„orish  muddatlari  tuproq  namligini  «NIV-2»  nam 
o„lchagichda  yoki  barglar  shirasi  konsentratsiyasini  qo„l  refraktometri  yordamida 
aniqlab belgilanadi.  
 
Ilgari  o„tkazilgan  lizimetrik  tadqiqotlarning  ko„rsatishicha,  bir  hil  tuzilishli 
engil  va  o„rta  qumoq  yoki  og„ir  qumoq,  pastga  qarab  engillashib  boruvchi 
tuproqlardagi 
g„o„zani 
sug„orish 
zahob 
sathiga 
qarab 
quyidagicha 
tabaqalashtiriladi: 1,0  va 1,5  metrlida 2-3 suv 0-20  va  1-20;  2,0 va 2,5  m. da  3-4 
suv  1-2-0  va  1-3-0  tizimida;  3,0m.  da  5  suv  1-4-0;  m.da  6  suv  2-4-0  tizimda 
beriladi.  
 
Bir  hil  tuzilishli  og„ir  qumoq  va  soz  tuproq  yoki  tarkibi  turli  qatlamli, 
tuzilishi 
tuproqli 
lizimetrdagi 
g„o„zaning 
sug„orilishi 
quyidagicha 
tabaqalashtiriladi:  zahob  sathi  1,0  va  1,5  m  bo„lganda  4-5  suv  1-3-0  va  1-4-0 
tizimlarda; 2,0 va 2,5 m da 6-7 suv 2-4-0 va 2-4-1 tizimlarda beriladi. Sug„orishlar 
soni  makkajo„horida  g„o„zaga  nisbatan  barcha  zahob  chuqurliklarida  bittaga, 
bedada esa 3 taga oshiriladi. 
 
Lizimetrda  parvarishlanayotgan  ziroatlarni  sug„orish  me‟yorlari  tuproqdagi 
nam  tanqisligini  30  %  oshirib  belgilanadi.  Bunda  sug„orishning  yuvuvchi  tartibi 
ta‟minlanadi. Zahob sathi 1,0 va 1,5 m bo„lganda sug„orish me‟yori g„o„za uchun 
700-800 m
3
/ga, nihollik davridan gullagungacha va 900-1000 m
3
/ga gullash – hosil 
tugish  davrigacha;  makkajo„hori  uchun  700-800  m
3
/ga  ro„vak  chiqarguncha  va 
900-1000  m
3
/ga  kelgusi  rivojlanish  pallalaridan  doni  sut-mum  pishish 
darajasigacha; birinchi yilgi bedada 700-800 m
3
/ga birinchi o„rimgacha, 900-1000 
m
3
/ga keyingi o„rimlarda beriladi.  
 
Davrlarga qarab sug„orish me‟yorlari zahob sathi 2,0; 2,5 m bo„lganda 15 % 
ga,  3,0  va  3,5  m  bo„lganda  30  %  ga  oshiriladi  (zahob  sathi  1,0  va  1,5  m.ga 
nisbatan). Sug„orishda daryo suvidan foydalaniladi.  
 
Sug„orishdan va yog„ingarchilikdan so„ng zahob sathi ko„tarilsa, suvi tortib 
olinib, o„lchab tashlanadi va sho„rlanganlik darajasi aniqlanadi.  
 
Ziroatlar  parvarishida  lizimetrdagi  o„simliklarda  ham,  uning  atrofidagi 
o„simliklarda ham bir hil agrotehnika qo„llaniladi.  
 
Amal  davrida  lizimetrdagi  barcha  o„simliklarda  fenologik  kuzatuvlar 
o„tkaziladi.  Ziroatlarning  hosili,  o„simliklarning  ho„l  va  quruq  vazni  o„lchanadi, 
pahta hosili, makkajo„hori doni va beda pichani hosili hisobga olinadi. Hosil sifati 
aniqlanadi. 

---

61 
 
 
Lizimetrlarda  suv  va  tuz  muvozantini  belgilash  uchun  quyidagilar  hisobga 
olinadi: yog„inlar miqdori, mavsumiy sug„orish me‟yori, to„kilgan va quyilgan suv 
miqdori,  lizimetrdagi  dastlabki  va  ohirgi  tuproq  namligi,  tajriba  qo„yilgan 
tuproqdagi  tuzlar  tarkibi,  to„kilgan  va  quyilgan  suv,  daryo  suvining 
sho„rlanganligi, o„simlikning tuzlarni olib chiqishi. Buning uchun o„simliklarning 
quruq vazni va ulardagi tuzlar tarkibi tahlil qilinadi. 
 
Tuzlar muvozanatiga ko„ra, har qaysi tajriba poyonida sho„r yuvish muddati 
va me‟yori har lizimetr uchun belgilanadi. Har galgi sho„r yuvishda suv me‟yori, 
daryo suvi va to„kilgan zahobdagi tuzlar tarkibi tahlil qilinadi. 
 
Lizimetrdan  va  lizimetrik  maydonchada  suv  yuzasidan  bug„lanishga  sarf 
bo„layotgan suv o„rtasidagi korrelyativ bog„liqlikni aniqlash uchun quyidagi ishlar 
amalga oshiriladi:  lizimetrik  mayonchada 3  takrorlanishda kattaligi  0,h0,5h0,5  m. 
bo„lgan  baklar  erga  ko„milib,  ularga  suv  quyiladi-da,  yuzasidan  bug„lanayotgan 
suv  miqdori  o„lchab  boriladi.  Baklardagi  suvni  ma‟lum  belgida  tutish  uchun 
sutkada  ikki  marta  daryo  suvi  quyiladi.  Baklar  yuzasida  hosil  bo„ladigan  va 
bug„lanishni  sekinlashtiradigan  biologik  parda  yuzaga  kelishining  oldini  olish 
uchun mis kuporosining 200-300 mg/l li eritmasidan foydalaniladi.  
 
Lizimetrda  olingan  ma‟lumotlar  asosida,  tadqiqotlar  dasturiga  ko„ra,  o„n 
kunlik, oylik, uch oylik va yillik grafik, jadvallar va hisobotlar tuziladi. 
 
Lizimetrlarda o„tkazilgan tadqiqotlar natijasida tuproq aeratsiya qatlamining 
suv  va  tuzlar  muvozanati  bo„yicha  sonli  qiymatlargina  emas,  balki  juda  katta 
amaliy ahamiyatga ega bo„lgan turli qimmatli ma‟lumotlar to„planadi. 
 
Ntijalarning  nazariy  tahlili  va  tadqiqot  ma‟lumotlarining  umumlashtirilishi 
zamonaviy  agrar  fani  rivojlanishi  nuqtai  nazaridan  muhim  muammolar-asosiy 
ziroatlarning  suv  iste‟moli  me‟yorlarini  nazariy  va  uslubiy  jihatdan  qayta  ko„rib 
chiqish, kam suv sarflab, yuqori hosil olishni ta‟minlaydigan mavsumiy va har bir 
sug„orish me‟yorlarini belgilash imkonini beradi. 
 
Suv sarfi bo„yicha ma‟lumotlardan sug„oriladigan hududlar tuprog„ining suv 
va  tuz  muvozanatini,  bu  muvozanat  o„zgarishini  bashorat  qilishda  foydalaniladi. 
SHuningdek,  respublikamiz  viloyatlaridagi  sug„oriladigan  erlarni  gidromodul 
rayonlashtirish  va  shu  asosda  ziroatlarning  sug„orish  tartiblarini  ishlab  chiqishda 
ham shu dalillarga tayaniladi.