Chiqarish markazi

 
10. LIZIMETRIK TAJRIBALAR YORDAMIDA YER OSTI SUVLARI 
(ZAHOB)NING TUPROQDAN BUG‘LANISH VA O‘SIMLIKLARDAN 
TRANSPIRATSIYAGA SARFINI ANIQLASH 
 
Pahta  etishtiriladigan  erlarning  60-70  %  ida  zahob  sathi  3  m.  dan  yuqori 
joylashgan. Undan tashqari, amaliyotning ko„rsatishicha, zahob sathining yil bo„yi 
o„zgarish  holatini  aniqlanishda  sug„orish  va  suv  qochirish  tarmoqlarini 
ishlatishdagi muhim davrlar va b.q. hisobga olinadi. 
 
Sug„orish  va  zahob  oqimi  bo„lmagan  tekisliklardagi  yangi  erlarni 
o„zlashtirish  (Qarshi  cho„li  va  Mirzacho„l,  Surhon-Sherobod  vohasi, 
Amudaryoning  quyi  oqimi  va  b.q.)  natijasida  zahob  sathi  so„zsiz  ko„tariladi.  Bu 
esa, zahob yuzasi 3 m. dan yuqori joylashgan erlar ko„payishiga olib keladi. Zahob 
sathi  chuqur  bo„lmagan  sug„oriladigan  yerlarda  zahob  nafaqat  maqbul  sug„orish 
me‟yoriga, balki tuproq aeratsiya qatlamdagi barcha jarayonlarga ham ta‟sir etadi. 
 
Tuproq  aeratsiya  qatlamida  namlik  va  tuzlarning  yuqoriga  va  pastga 
harakatlanishi  davomida  iqlim,  gidrogeologik  sharoitlar,  zahob  sathi  va 
sho„rlanganligi  bilan  birga  tuproqning  mehanik  tarkibi,  tuzilishi  va  zichligi 
bo„yicha tahlanishi ham muhim ahimiyat kasb etadi. 
 
Zahob  sarfini  aniqlash  bo„yicha  ko„plab  uslublar  taklif  etilgan.  SHulardan 
eng mukammali lizimetr uslubidir. Bu uslub bo„yicha o„tkaziladigan tadqiqotlar 
qator masalalarni o„rganishga mo„ljallangan: 
 
1.Zahob  sathi  va  sho„rlanish  darajasi  turlicha  bo„lgan,  ziroatchilik 
qilinadigan erlar yuzasidan bug„lanish (evapotranspiratsiya)ning jamlanmasi. 
 
2.Tuproq  yuzasidan  bug„lanish  hamda  g„o„za,  beda  va  makkajo„hori  (oq 
jo„hori)da tarnspiratsiyaga sarflanadigan suv (alohida). 
 
3.Sug„orish suvi, yog„ingarchiliklar va zahob sarfi alohida-alohida. 
 
4.Sug„orish  maqsadidagi  suv  va  yog„inlaring  zahob  sathi,  aerotsiya 
qatlamidagi tuproq va suv-fizik hossalariga bog„lik holda singishi (infiltratsiyasi). 
 
5.Sho„r 
yuvishda  tuproqlarning  tuzsizlanishi  (tuzlarning  yuvilishi 
koeffitsenti)  va  amal  davrida  tuzlar  miqdorining  qayta  tiklash  (mavsumiy 
sho„rlanish koeffitsenti) jarayonlari. 
 
6.Turli  ziroatlar  etishtirgan  tuproqlarda  namlik  va  tuzlar  harakatiga  har  bir 
sug„orish suvi va mavsumiy sug„orish me‟yorlarining ta‟siri. 
 
7.O„simliklar barg shirasi va tuproq eritmasi konsentratsiyasi. 

---

57 
 
 
8.Tuproqdagi  oziqa  elementlaring  o„zgarishi  va  sug„orish  ta‟sirida  zahobga 
oqib o„tishi. 
 
9.Zahob  sathi  va  sho„rlanish  darajasi  turlicha  erlarda  g„o„za,  beda  va 
makkajo„horining o„sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosili sifati. 
 
10.Asosiy  ziroatlar  uchun  zahobning  sho„rlanish  darajasi,  aeratsiya  qatlami 
tuprog„ining  mehanik  tarkibi  bo„yicha  tuzilishi  va  zichligiga  ko„ra,  tahlanishiga 
bog„lik holda asosiy ziroatlarning zahob sathini pasaytirish me‟yorlari. 
 
Ushbu  masalalar  tuproq  qatlamlari  aralashmagan,  zahob  sathi  muqim  yoki 
o„zgaruvchan  bo„lgan  sharoitda  lizimetrlarda  o„rganiladi.  Bunda  zahob  sathi 
muqim  1;  1,5;  2,0;  2,5;  3,0  va  3,5  m.da,  boshqalarida  esa,  sun‟iy  yoki  tabiiy 
o„zgaruvchan chuqurlikda bo„lishi ta‟minlanadi. 
 
Qurg„oqchil  mintaqalardagi  sug„oriladigan  erlarda  zahob  infiltratsiyasini 
o„rganish  uchun  lizimetrlarga  tomonlari  1,2h1m.  bo„lgan  1,2m
2
  maydon  maqbul 
hisoblanadi. 
 
O„rganilayotgan  masalalar  bo„yicha  M.S.Alimov  ihtiro  qilgan  lizimetrlar 
yordamida eng aniq ma‟lumotlar olish mumkin (101 va 102-chizmalar).