Chiqarish markazi

Tuproq va o‘simliklar bo‘yicha izlanishlarda foydalaniladigan ba’zi izotoplar* 
Unsur 
Izotopli indikatsiya 
Tavsifi 
Qo„llanishi 
Azot 
13
N 
Radioaktiv, yarim parchalanish davri (T 
1/2) 10 min; β(1,2 MeV) va γ(0,511 
MeV) nurlarini taratadi. 
T ½ kam bo„lganligi sababli qisqa 
muddatli izlanishlarda foydalaniladi 
(N
2
 fiksatsiyasi, denitrifikatsiya) 
15
N 
Barqaror, tabiiy boyitilganligi 0,366%; 
15
N/ 
14
N nisbati mass-yoki emission 
spektrometrda aniqlanadi 
N-larning samaradorligi, biologik 
azotfiksatsiya, N transformatsiyasi, 
organik o„g„itlar tarkibidan o„simlik  
N o„zlashtirishi 
Fosfor 
32
P 
Radioaktiv, T h=14 kun; β-nuri taratadi 
(1,71 MeV). Geyter (GH), CHerenkov 
(CHH) hisoblagichlari yoki sintillyasiya 
usulida aniqlanadi 
R-o„g„itlarning samaradorligi, 
harakatchan R
2
O
5
, R-o„g„itlarning 
tuproqdagi qoldig„i, o„simliklar ildiz 
tizimini o„rganish 
33
P 
Radioaktiv, T h=25 kun; β-nuri taratadi 
(0,248 MeV). Suyuqli sintillyasion 
hisoblagich (SSH) yordamida 
aniqlanadi 
O„simlik ildizi avtoradiografiyasi va 
ikkilamchi nishonlash, tuproq 
diffuziyasi, R-o„g„itlarning 
samaradorligi 
Kaliy 
40
K 
Radioaktiv, T h=1,3 h 10
9
 yil; β-nuri  
(1,3 MeV). SSH va CHH; γ-nuri  (1,46 
MeV).Tabiiy radioizotop, 
boyitilganligi-0,0118% 
Tuproqdagi almashinuvchi kaliy 
Karbon 
13
C 
Barqaror, tabiiy boyitilganligi 1,108%; 
13
S/
12
S nisbati mass spektrometrda 
aniqlanadi 
Tuproq chirindisi, fotosintez karbon 
aylanishi 
Kislorod 
18
O 
Barqaror, tabiiy boyitilganligi 0,204%; 
18
O/
16
O nisbati mass spektrometrda 
aniqlanadi 
Fotosintez, tuproq chirindisi, 
ekologik izlanishlar 
Seziy 
137
CS 
Radioaktiv, T h=30 yil; β  (1,176; 0,514 
MeV) va γ(0,662 MeV) nurlarini 
taratadi 
Tuproq eroziyasiga oid izlanishlar 
*Ilmiy  izlanishlarda  yuqorida  keltirilganlardan  tashqari  rubidiy,  kalsiy,  stronsiy,  magniy, 
oltingugurt,  temir,  mis,  marganets,  ruh,  bur,  molibden,  vodorod,  hlorid  va  boshqa  unsurlarning 
barqaror va radioktiv izotoplari ishlatiladi. 
 
Radioizotoplarga  nisbatan  barqaror  izotoplar  ishlatishning  muayyan  yutuq 
va 
kamchiliklari 
mavjud. 
Yutuqlari. 
Barqaror 
izotoplarning 
yarim 
parchalachalanish  davri  uzoq  bo„lishi  sababli  tadqiqotlarni  bajarish  vaqt  bilan 
chegaralanmaydi;  radioktivlik  yo„qligi  sababli  nurlar  izlanishlardagi  biologik  
jarayonlarga  va  tadqiqotchiga  salbiy  ta‟sir  etmaydi.  Kamchiliklari:  barqaror 
izotoplarni  ishlatganda  nishonlangan  azotni  juda  past  darajada  suyultirib 
bo„lmaydi; o„simlik, tuproq va boshqa namunalarda 
15
N miqdorini aniqlash uchun 
murakkab  tehnikadan  foydalaniladi  va  ularda  mahsus  tayyorgarlik  ko„rgan 
hodimlar ishlaydi; kimyoviy tahlillar nisbatan ko„p vaqt talab qiladi. 
 
Izotoplar  orasida  nishonlangan  azot 
15
N  kengroq  qo„llaniladi.  Tajriba 
maqsadiga  bog„lik  holda 
15
N  boyitilganligi  1-5  at.%  dan  (masalan,  o„simliklar 
o„g„it azotni o„zlashtirish) 10-30 at.% gacha (masalan, o„g„it azotning muvozanati 
o„rganishda)  bo„ladi.  Ohirgi  holda  ishlatiladigan  azot  o„g„itni 
15
N    izotopi  bilan 
boyitilish  darajasi  tuproq  azotni  nishonlangan  azot 
15
N  bilan  suyulishi  inobatga 
olinib  aniqlanadi.  O„g„it  tarkibidagi 
15
N  izotopning o„simlikdagi  azotda  suyulishi 
odatda, 10 dan oshmaydi. 
15
N atom % quyidagini bildiradi: 

---

74 
 
 
15
N atom %=
15
N atomlar soni h 100/ 
15
N  atomlar isoni + 
15
N atomlar soni 
 
Lizimetrik va vegetatsion tuvakchalardagi tajribalarda nishonlangan azot 
15
N 
lizimetr/tuvakchaning  to„la  yuzasiga  ishlatilsa,  dala  tajribalarida  ma‟lum  bir 
bo„dim  (variant)  hududida  yaratiladigan  mahsus  mikrobo„limchaga  solinadi. 
Mikrobo„limcha maydoni odatda 1 m
2
 (1m h1m)ga teng bo„lib, atroflari polietilin 
plyonka,  temir  karkas  va  hakozo  materiallar  bilan  o„ralib,  30-70  sm 
chuqurlikkacha  ko„miladi  hamda  uni  10-15  sm.  qismi  yerdan  chiqib  turadi. 
Mikrobo„limchada faqat barqaror azot izotopi 
15
N qo„llanilsa, bo„linmaning boshqa 
hududida  oddiy  (nishonlanmagan)  azotli  o„g„it  ishlatiladi.  Mikrobo„limchada 
nishonlangan  va  bo„linmada  oddiy  azotli  o„g„it  bir  hil  me‟yorida  (gektariga  kg. 
hisobida)  va  shalkda  qo„llanilishi  shart. 
15
N  azot  izotopi  qo„llanilgan  tajribalarda 
fosforli va kaliyli o„g„itlarning oddiy turlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir 
(ammos,  nitrofos,  nitrofoska  kabi  murakkab  o„g„itlarni  qo„llash  mumkin  emas). 
Mikrobo„limchalar  tajribaning  yonma-yon  bo„lmagan  ikki  qaytarilishdagi 
variantlarda  yaratilishi  etarli  hisoblanadi.  Tajribada  izotopli  indikatsiya  usulidan 
foydalanganda quyidagi hisob-kitoblar bajariladi (misol): 
N-15 bilan 5 at.% miqdorida boyitilgan mochevina me‟yorlarini hiso-kitob qilish: 
a). 5 at.% li CO(NH
2
)
2
 –mochevinaning molekulyar og„irligi topiladi: 
IC-12,01 
IO-16,00 
04
,
32
03
,
4
4
 
30 h 0,05366=     1,61g 
15
N 
15
,
60
50
,
26
94634
,
0
28
2
14