Chiqarish markazi

Hajm massasi va g`ovaklikni hisoblashda quyidagi jadvaldan foydalaniladi: 
Ta
jriba 
va
ri
antl
ari
C
h
u
q
ur
li
k, sm
. 
S
il
indr tar
ti
b ra
q
ami
Si
lindr og
`irligi
, g.
S
il
indr 
h
ajm
i, sm.
S
il
indrning nam tuproq 
bil
an og`
irligi
, g
Na
m t
uproq
og`ir
li
gi, g.
Qur
uq tuproq og`
irligi
ga
nisbata
n, %
Qur
uq tuproq og`
irligi
, g.
H
ajm
og`ir
li
gi,g/
sm
3
S
oli
shti
rma
og`ir
li
k, g/s
m
3
G
`ova
kli
k, %
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
Misol: hajmi 100 sm, ogirligi 125 g,bo„lgan silindir 15,3 % namlikdagi 1685 
g tuproq bilan to„ldirilsa, undagi kuruk tuproq 
R=(1685-125) ∙100/100+15,3=1353g, α 
Uni silindir hajmiga (1000sm
3
) bo„lsak, hajm og„irligi chiqadi: 
V=R/V=1353g/1000sm
3
=1,35g/sm
3
Tuproqning cheklangan (dala) nam sig‘imini aniqlash. 
Cheklangan dala 
nam sig„imi yoki tuproq suv tushish qobilyati muhim namlik konstantalaridan 
bo„lib, tuproq ma‟lum qatlamdagisuvni pastga uncha oqib ketmaydigan holda tutib 
turishni bildiradi. Bu muvozanat holatda qatlamma-qatlam namlik aniqlansa, bir hil 

---

90 
qo„rsatkichlar olinadi. Bunda aniqlangan nma sig„imi eng muhim nam sig„imi turi 
bo„lib, u tuproq kuchli namlangandan keyin uning kesim bo„ylab taqsimlanishini 
ko„rsatadi. 
Zahob chuqur joylashganda namlashning yuqori chegarasi pastkisi-kapillyar 
namlanish chegarasi bilan tutashmaydi. Shuning uchun bu holati mualllaq, 
kapilllyar-birikqan, deb ataladi. 
Zahob yuza joylashganda namlanish pastki kapillyar namlanish chegarasiga 
etib boradi. Bunda tuproqdagi suv zahobga tayanib yoki zahob uni ko„tarib turadi. 
Bu kapillyar joylashtirilgan yoki tirilgan holdagi suvdir. Birinchi va ikkinchi 
holatlarda alohida tuproq qatlamlaridagi tutib turilgan namlik CHDNS miqdorini 
belgilaydi. 
Cheklangan dala nam sig„imi quyidagi tartibda aniqlanadi. Dalada 
maydoncha tanlanib, cheti pol qilinadi. Uning o„lchami 3h3m. yoki 5h5, doira 
shaklida 10-20
2
li bo„lishi mumkin. 
Maydonchaga 2000-3000 m
3
/ga hisobida yoki 20-30 sm.lik qalinlikda suv 
quyiladi. Bu miqdorni nam tuproqlarda kamaytirish, quruq tuproqlarda 
ko„paytirish mumkin. Suvni asta-sekin quyib, tuproq yuzasi ochilib qolishiga yo„l 
qo„ymaslik kerak, aks holda, havo “tiqinlari” paydo bo„lib, haqiqiy namlik 
qiymatini o„zgartirishi ehtimolidan uzoq emas. Eng ma‟quli, maydonchani 
kechqurun suv bostirib, ertalabgacha suv singib ketishini mo„ljallash kerak. 
Shunday qilinsa, tuproq yuzasi ham qurib qolmaydi. 
Suv butunlay singib ketgach, u tuproq yuzasidan bug„lanishni bartaraf qilish 
chun tuproq qalin himoyalovchi material-polietilin plyonka, somon, qipiq va 
h.k.lar bilan yopilib, ustiga tuproq tashlab qo„yiladi. 
3-5 kundan keyin og„ir mehanik tarkibli tuproqlarda, 2-3 kundan keyin engil 
tuproqlarda himoyalovchi materilni burg„u bilan teshib, 5 5 takrorlanishda 1,5-3,0 
m.gacha chuqurlikdan namlik aniqlanadi. Tuuproq og„irligi yoki hajmga nisbatan 
aniqlangan namlik har bir qatlamning cheklangan nam sig„imini beradi. 
0-100 sm. lik tuproq qatlamining o„rtacha namligi shu qatlamning o„rtacha 
nam sig„imini ko„rsatadi. Foizda berilgan namlikni hajmga o„tkazish uchun har bir 
qatlam hajm og„irligi aniqlanadi. 
Nam sig„imini turli qatlamlar uchun suv zahirasida (m
3
/ga) ifodalash ham 
mumkin. 
CHDNS bahorda tuproq nam zichlashmagan paytda bir marta aniqlangani 
ma‟qul. 
Tuproq namliligi bo‘yicha sug‘orish me’yorlari va tuproqdagi fiziologik 
zarur sv zahiralarni hisoblash. 
Buning uchun CHDNS, sug„orish oldidan tuproq 
namligi, hajm og„irligi va hisobli namlanish chuqurligini bilish kerak. 
CHDNS tuproqning yuqorigi namlanish chegarasi bo„lib, mo„l suv berilgach 
yoki yomg„irdan keyin yuzaga keladi. 
Tuproq namligining suv beriladigan pastki maqbul chegarasi tuproq 
hchusiyatlari va tajribaning qabul qilingan tizimi bilan belgilanadi. 
Sug„orish me‟yorlarini L.N.Rozov va S.N.Rijov formulasi bo„yicha hisobli 
qatlam, CHDNS (m
3
/ga) chegarasi va tuproqdagi suvdan oldingi haqiqiy nam 
zahirasi o„rtasidagi farq asosida belgilash tavsiya etiladi. Namlik tanqisligi darajasi 

---

91 
sug„orish jarayonida tuproq yuzasidan bug„lanadigan 10% miqdoridagi suv qo„shib 
hisoblanadi. 16.2-jadvalda g„o„zaning gullash ko„rsatkichiga-hosil tugish 
davrlaridagi 70% suv oldi tuproq namligiga ko„ra, sug„orish me‟yorini hisobdash 
bo„yicha misol berilgan.