Charles Dickens

Kitob va adabiyot haqida
Barcha yuksak texnologiyalardan, kashfiyotlardan, ilm-fan hamda san’atdagi ixtirolardan eng balanda kitob nashr etish turadi.
Adabiyot xalq ichida, uning hislari va kechinmalari bilan birga, baxt hamda baxtsizligi bilan yonma-yon bo‘lishi shart.
Manba: www.xabardor.uz

Charlz Dikkensning muhabbat savdosi

Muallif Adib: Jahon adabiyoti va madaniyati 22.11.2014  izoh yo'q

Диккенс уйланган пайтида муваффақиятли журналист ва таниқли адиб сифатида донг таратганди. У кўп ишлаш баробарида жуда катта пул ҳам топарди. Буларнинг барчаси ёшларга бахт-иқболдан ваъда берарди. Бундан ортиғини Диккенс ўшанда орзу ҳам қилмаган. Кэтрин эрини сидқидилдан севар, уни эъзозларди. Диккенс хотинига назокатли ҳис-туйғулар билан ёндашарди. Тўй арафасида у Кэтринга шундай деб ёзган: «Сен билан иккимизнинг олдимизда жуда узоқ йиллар турибди. Мен нимаики қилсам, нимагаки интилсам, ҳаммаси сен учун бўлади. Ҳаммаси хушбахтлигинг ва саодатинг учун. Сен бунга арзийсан!»

ЧАРЛЬЗ ДИККЕНСНИНГ МУҲАББАТ САВДОСИ
Дейл Карнегининг “Оилада бахтга эришиш йўллари” китоби асосида
Фатҳулла Намозов таржимаси

Диккенс (Dickens) Чарльз (1812.7.2, Лендпорт — 1870.9.6, Хейд- схилл) — инглиз ёзувчиси. Адабий фаолияти 1833 й.да бошланган. Меҳнаткаш халқнинг оғир ахволи Диккенс асарларининг бош мавзуси бўлган. Диккенс танқидий реализм услубининг асосчиларидан ҳисобланади. Ҳажвий-сентиментал руҳда ёзилган
«Пиквик клубининг ўлимидан кейинги ёзишмалари» (1837), «Оливер Твистнинг саргузаштлари» (1838), «Николас Никлби» (1839) романлари адибни дунёга машҳур қилди. 19-асрнинг 40—50-й.лари Диккенс ижоди гуллаган давр бўлди. «Мартин Чезлвит» (1844) романида Америка воқелигидаги салбий томонлар тасвирланган. «Домби ва ўғли» (1848) романида инсонлик қиёфасини йўқотган, манмансираган инглиз бойваччалари ҳажв тиғи остига олинган. Таржимаи ҳол йўсинидаги «Давид Копперфилд» (1850) романида эса ўша замоннинг ижтимоий зиддиятлари кўрсатилган. Диккенс асарларида, умуман оддий кишилар қиёфаси зўр маҳорат б-н акс этади. 1848 йили Англияда чартистлар (йўқсуллар) ҳаракати мағлубиятга учраган даврда Диккенс долзарб ижтимоий муаммоларни қаламга олди («Совуқ уй», 1853; «Машаққатли замон»,1854; «Жажжи Доррит», 1857 ва б.). Булар орасида, айниқса, «Машаққатли замон» романи алоҳида аҳамиятга эга.
«Икки шаҳарча тўғрисида қисса» (1859), «Интизорлик» (1861), «Бизнинг умумий дўстимиз» (1865) каби романларида эса адиб жамиятни ижтимоий инқироздан олиб чиқиш йўлларини бадиий воситалар ёрдамида тасвирлайди. «Оливер Твистнинг саргузаштлари» романи ўзбек тилида нашр қилинган (1984).

йтинг-чи, ким ўсмирлик йилларида бошқача бўлмаган, биринчи муҳаббатнинг аччиқ кўз ёшлари ҳамда алаҳсирашлари домига тушмаган? Бу дамларни ким бутунлай унутган, деб ўйлайсиз? Ўз орзусидаги эр-хотинликни энтикиб кутмаган киши бормикан?
Камдан-кам одамларгина бу ҳис-туйғуларни тан олишмайди. Шу боис қуйида баён этиладиган воқеалар ва маиший кузатишлар оилавий бахтга ташна кишиларнинг ҳаммаси учун сабоқ бўла олади. Мен уни оила бахтини барпо этган ва умрининг охиригача сақлашга уринган барча кишиларга тавсия этаман.
Оилавий бахтни излаш, уни барпо этиш ва ундан маҳрум бўлишдан иборат мазкур воқеа ўттиз йил давом этиб, бош қаҳрамоннинг ҳалокати билан поёнига етди. Бу инсон Чарльз Диккенс эди.
Кўплаб биографлар гувоҳлик беришича, Чарльз Диккенснинг муваффақиятга эришиши оилавий бахт билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Унга шинам уй юмушларини уддалайдиган, дўстларининг вақтини чоғ қиладиган ажойиб умр йўлдоши керак эди. Яна муҳаббатга лиммо-лим эҳтиросини қондирувчи, болалар туғиб берадиган (ўша пайтда ҳеч ким уларнинг фарзанди ўн битта бўлади, деб хаёлига келтирмаган) аёл лозим эди.
Чарльз Диккенс ҳаётида худди шундай жувон пайдо бўлди. У бўлажак турмуш ўртоғи Кэтрин Хогарт билан учрашганида йигирма уч ёшда эди. Кэтрин эса йигирма ёшга тўлганди. Орадан бир йил ўтгач, 1836 йилнинг апрель ойида уларнинг тўйи бўлиб ўтди. Келиннинг гўзаллиги борасида қандайдир чигаллик, нимадир тўла-тўкис очилмагандай, Мона Лизанинг мужмал жилмайишидай ҳолат мавжуд эди. Аммо бу тасаввур алдамчи ҳам бўлиши мумкин, ахир қанчадан-қанча аёл Мона Лиза каби сирли жилмайиш ортида ўзларининг ички ланжлигини ниқоблаб юришади.
Диккенс уйланган пайтида муваффақиятли журналист ва таниқли адиб сифатида донг таратганди. У кўп ишлаш баробарида жуда катта пул ҳам топарди. Буларнинг барчаси ёшларга бахт-иқболдан ваъда берарди. Бундан ортиғини Диккенс ўшанда орзу ҳам қилмаган.
Кэтрин эрини сидқидилдан севар, уни эъзозларди. Диккенс хотинига назокатли ҳис-туйғулар билан ёндашарди. Тўй арафасида у Кэтринга шундай деб ёзган: «Сен билан иккимизнинг олдимизда жуда узоқ йиллар турибди. Мен нимаики қилсам, нимагаки интилсам, ҳаммаси сен учун бўлади. Ҳаммаси хушбахтлигинг ва саодатинг учун. Сен бунга арзийсан!»
Серқирра иқтидори ва қунт билан тер тўкиб қилган меҳнати туфайли Чарльз жуда катта обрў йиққан, унга катта пул тўланарди. Оилавий ҳаётининг биринчи йилида «Пиквик клуби ёзишмалари» ҳамда «Оливер Твист»нинг дастлабки нашрлари улкан муваффақият қозонди. Шу билан бирга ёш адибни даҳшатли алғов-далғовлик бутунлай титиб юборгандай бўлди – ахир у бир лаҳзада тасодифан кумирга айланганди-да!
Уйланганидан сўнг зерикиш, аввалги ҳаётнинг залвори, нобоплиги ғойиб бўлди. Меҳр-муҳаббат ва шон-шараф даври ҳамда мусаффо, келажакка мислсиз орзу-умидлар билан тўлиб-тошган қаноатбахш мағрурлик даври бошланган эди. 1837 йилнинг январида Кэтрин тўнғич фарзанд – Чарлини дунёга келтирди.
Чарльз Диккенснинг бахтли ва омадли бошланган оилавий ҳаёти кейинчалик ҳам моддий етишмовчилик, оғир турмуш машмашалари-ю, ғалвалардан бутунлай холи бўлди.
Бирин-кетин ўғил-қизлар туғилиб, Кэтрин ва Чарльз уларга назокат ва нафосат ила меҳр кўрсатишарди. Болалар ташвиши эр-хотиннинг сайр-саёҳатига ҳамда оила бошлиғининг адабиёт соҳасидаги шон-шуҳратидан баҳраманд бўлишига асло халақит бермасди. Улар тез-тез Франция, Италия, Швейцарияга боришар, Америкада ҳам бўлишган, Австралия ва Хитойга ташриф буюришни мўлжаллар эдилар.
Шу тарзда орадан йигирма йил ўтди, Диккенснинг оилавий ҳаёти унинг ёзувчиликдаги муваффақияти ва дунёвий шон-шуҳрати каби улуғвор ва метиндек мустаҳкам эди.
Аммо Диккенснинг адиб сифатидаги шуҳрати абадий сақланиб, Кэтрин билан оилавий ҳаёти, эр-хотинлик бахти ғалваларга тўла ҳолда фалокат билан поёнига етди.
1858 йил баҳорда, яъни уларнинг тўйи бўлиб ўтган фаслда Чарльз ва Кэтриннинг йигирма икки йиллик оилавий ҳаёти ажралиш билан якун топди. Ажрашув ташаббускори Диккенс эди. У Кэтринни оналик вазифаларини эсдан чиқарганликда айблаб, ажримнинг асосий сабабини хотинининг уй ишларини эплай олмаслигида, деб кўрсатди.
Ўн бир болани туққан она учун ажралиш ҳаддан зиёд адолатсизлик, албатта. Бу борада айтилган важ эса ғирт бемаъни ҳамда кулгили. «Отам ўзини худди ақл-идрокдан маҳрум кишидай тутди», – деганди қизларидан бири Кэтти кейинчалик, бир неча йиллардан сўнг ота-онасининг ажрашуви ҳақида тилга олар экан.
Чарльз ва Кэтриннинг эр-хотинлик муносабатлари нега бу қадар хунук ва машмаша билан барҳам топди? Оилавий фожианинг асосий ҳаракатланувчи сабаби нима (ёки ким)? Диккенсни қариндошлари ажралишга даъват қилганмикан, десак, асло бундай эмас.
Одамлар ўзларининг оилавий муносабатлари ҳақидаги бор гапни бошқаларга жуда кам баён этишади. Ажралиш билан боғлиқ барча фикр-мулоҳазалар, айтилган гаплар кўпинча эҳтиросларга тўла бўлади.
Диккенснинг шамалари ҳамда гапларига ишонган аксарият мухлислари, бу никоҳ бошиданоқ хато бўлган, барча нохушликларга бахтсиз ҳаёт сабабчи, дейишди. Мен мазкур даъволарнинг тўғрилигига мутлақо ишонмайман. Бу кўр-кўрона хато, қайғули хулосадир.
Никоҳининг дарз кетиши, оила қўрғонини барбод этган кучнинг асл сабабларини Диккенс ўзининг шахсий ёзишмаларида энг катта сир каби тилга олган. Агар у дунёга машҳур романлар муаллифи бўлмаганида, бу бир умр сирлигича қолиб кетиши муқаррар эди.
Диккенснинг довруқли номи, асарларининг мислсиз даражада оммавийлашиб кетиши бир қоидани ҳаракатга келтирди: Барча сирлар бир кун келиб, албатта ошкор бўлади.
Ёзувчи биографларининг жон куйдириб ишлаши, махсус тадқиқоти туфайли Диккенс ҳаётининг барча тафсилотлари оммага маълум бўлди. Улар таржимаи ҳолда тилга олмаган тафсилотларни эсламасликка уринишди, албатта. Диккенс ўз ҳаётидаги муҳим босқичлардан бирортасини четлаб ўтмасликка ҳаракат қилса-да, фақат бир воқеа ҳақида ёзишга ўзида етарли куч топа олмади.
Ёзувчининг қўли бормаган бу воқеа унинг биринчи муҳаббати билан боғлиқ. Каминанинг қатъий хулосасига кўра, Диккенснинг ёшлигидаги айнан ана шу лавҳа бутун ҳаётига яширин тарзда таъсир қилган ва оилавий ҳаётини барбод этувчи асосий манбага айланган. Тўғри, китобхон мазкур ҳодиса билан боғлиқ чорак аср муқаддам рўй берган воқеалар ўртасида тўғридан-тўғри алоқа борлигига ишонмаслиги мумкин. Ваҳоланки, биринчи муҳаббатидан буён ана шунча вақт ўтган, оилавий ҳаёти издан чиққан эди.
Булар аслида қандай юз берганини англаш ҳамда оиладаги алдов, азоб-уқубат ва парокандаликни такрорламаслик учун оилавий фалокатга элтувчи воқеа ҳамда хатти-ҳаракатлардаги мантиқий занжирни тиклаш зарурати туғилди.
Чарльз Диккенс қалбини ҳувуллатиб, унга оғриқ берувчи хотиралардан иборат мазкур воқеа 1829 йилда рўй берган. Ўшанда жўшқинликка лиммо-лим ўн етти ёшли Мария Биднелл бўлажак адиб билан учрашган эди.
Диккенснинг Мария атрофида гирдикапалак бўлиши ҳамда оташин муҳаббати қизнинг ота-онасида норозилик туғдирди. Чарльзнинг эҳтироси қайнагани сайин Мария хонадони унга совуқдан-совуқ муносабатда бўларди. Диккенс уни қандай қабул қилишганини ҳар бир тафсилот, ҳар бир сўз ва шамаларигача бутун умр ёдидан чиқармади.
1832 йилда ота-онаси Марияни бир неча ойга Парижга жўнатишди. Орадан йигирма уч йил ўтгач, ғам-аламдан ўртанган Диккенс буни шундай хотирлаган:
«Менинг ҳаётим остин-устун бўлиб кетди, орзу-умидларим чиппакка чиқди, чунки қалбим фариштасини таҳсилни якунлаши учун Парижга жўнатган эдилар».
Лондонга қайтиб келган Мариянинг Чарльзга нисбатан ҳис-туйғулари совиган эди. Аниқроғи, ота-онаси қўллаган воситалар, денгизга қилинган мўъжаз саёҳат ўз таъсирини кўрсатганди. Кечки зиёфатлардан бирида Мария уни телбавор даражада севган Диккенс шаънига «болакай» деб юборди. Йигитнинг меҳр-муҳаббати ва таклифи шафқатсизларча рад қилинди.
Диккенснинг биринчи муҳаббати поймол этилган, у Мариядан ўз севгисига ҳаддан зиёд кўп жавоб беражак ҳис-туйғуни кутган эди. Диккенс Мария ҳақида гапирганида мудом «фаришта» сўзидан фойдаланар ёки уни Анжелика деб атарди. Ҳеч ким, бу муҳаббат Диккенс қалбидан шу қадар чуқур ва умрбод жой олади деб ўйламаган. Орадан йигирма уч йил ўтгач, у Марияга шундай деб ёзди:
«Мен сизнинг номингизни ҳеч қачон юрагим титрамай эшита олмаганман. Бу йиллар мени рад этилган муҳаббатим, садоқатга тўла ва хотираларнинг азоб берувчи тошлари ила таъқиб этиб келди, юрагимда чуқур из қолдирди. Менда ҳис-туйғуларимни жиловлашдек ёт мойиллик юзага келди. Мен, ҳатто вояга етган фарзандларимга ҳам назокатимни намоён қилишдан қўрқиб қолдим».
Романтик муҳаббатнинг шу тариқа емирилиши Диккенс қалбини чуқур яралади. Унинг юраги бир умр ўзи ўйлаб топган гўзал соҳибжамол тимсолини сақлаб, шу билан сал бўлса-да, ором топди. Ҳаётдаги аёлларга келганда эса, адиб уларни турли тоифаларга ажратар, аммо бирортаси уни қаноатлантирмасди.
Диккенс Гўзал Соҳибжамол хонимни орзу қилар, уни излар, муҳаббатига муносиб жўшқин жавоб кутишдан чарчамасди. Кэтринга уйланар экан, ана шу ўй-хаёллари, орзу-армонлари рўёбга чиқади, деб ўзини ишонтиришга уринди. Кэтрин муваффақият ва бахт-саодатга ҳаддан зиёд осон муяссар бўлди, аммо ҳеч қачон унга эришиш йўлларини ўргана олмади. У Диккенснинг меҳр-муҳаббати, муваффақияти ҳамда бахт-саодатини шунчаки одатий юмуш каби қабул қилди. Кэтрин нафақат уларга муяссар бўлишни, балки эрига муносиб жавоб беришни ҳам ўрганмади. Бу эса Диккенснинг жаҳлини чиқарди. У ўз муҳаббатига жавобан худди Гўзал Соҳибжамолга бўлган улкан севги каби ғоят улкан муҳаббатни талаб қилганди.
Бу Кэтрин учун куч-қувват етмас даражадаги машаққатли юк эди. Кэтрин Чарльзни ўзича, иложи етганича севар, ҳамиша ҳурмат қилар, унга қандайдир безовта талмовсираш билан муносабатда бўлмасди. Охир-оқибатда Кэтрин Диккенснинг хавотирини тасдиқлади. Таъзим қилишга шай турган бағоят гўзал мазкур жинс вакиласи мазкур эҳтиромга бутунлай муносиб эмаслигини намоён этди.
Диккенс рафиқаси тимсолида Гўзал Соҳибжамол сиймосини кўрмоқчи эди, аммо Кэтрин мазкур сиймога бутунлай ёт экан. У бундай роль ўйнашни билмас, истамас ҳам эди.
Соҳибжамол хоним сиймоси Диккенсни ажрашганидан кейин ҳам тарк этмади. Бу шарпа ўзининг янги моддий тимсолини кутарди, холос. Кўп ўтмай, мазкур ҳодиса ҳақиқатан ҳам содир бўлди.
Бахтга кўра, бахтга қарши ҳам Кэтриннинг сингиллари бор эди. Улар Диккенснинг хаёлидаги Соҳибжамол хоним сиймоси билан хайрлашишига ҳар томондан халақит бера бошладилар. Диккенснинг хаёлини паришон қилиб, унга, агар аёл зоти истаса, эркакни ҳар қандай муқомга солиши мумкинлиги ҳақидаги фикрни тиқиштирдилар. Чарльз ва Кэтрин яшаган Лондондаги уйга Кэтриннинг ўн етти ёшли синглиси кўчиб келди.
Мэри ҳаракатчан, оқила қиз бўлиб, машҳур поччасини бутунлай мафтун қилиб қўйди. Ўшанда Диккенс бутун вақтини қунт билан самарали ишга бағишлаган, оқшомлари эса қувноқ ва бахтли оила даврасида бўларди.
Чарльз қайнсинглиси даврасида ҳузур-ҳаловат қўйнига шўнғир, уни қизнинг жозибаси ва тезда фаҳмлаб олиш қобилияти мафтун этганди. Гўзал Соҳибжамол хоним Мэри тимсоли орқали унинг қонини жўш урдириб, эҳтиросини қўзғарди. Аммо Мария Биднелл, ортидан Мэри Хогарт ҳам унинг ҳукмронлиги ва меҳр-муҳаббатидан бутунлай кетди. У, ҳатто ўз муносабатини Диккенс ҳаётининг бир қисмига айлантиришга вақт топа олмади. Бир куни, кечқурун Чарльз, Кэтрин ва Мэри театр томошасидан қайтишгач, қиз тўсатдан вафот этди. Ўшанда Мэри ўн етти ёшда эди. У шундоққина Диккенснинг қўлида жон берди.
Мутлақо кутилмаган кулфат. Диккенснинг ғам-алами чек-чегара билмади. У ҳаётида биринчи марта ўзининг китобларини нашр этишни тўхтатиб қўйди. Мэри дунёдан ўтгач, ўн йилдан сўнг Диккенс дўстига шундай деб ёзган:
«Мен шунчалик мукаммал хилқат ҳали вужудга келмаган эди, дея чуқур ишонч ҳосил қилдим. Мен бу қизнинг ички дунёсини, тенгсиз хазина эканлигини ҳам билардим. Унда бирорта ҳам камчилик учрамасди».
Юқоридаги сўзлар чинакам дард-алам ўтиб кетишини, ҳеч қачон қайтиб келмаслигини англатади, аммо бу ҳол Диккенсда бошқача тарзда рўй берди.
Мэрининг қабри учун ҳақ тўлаган Диккенс уни хусусий мулкига айлантирди. У ўзини вафот этган қизнинг ёнида дафн этишларидан умид қилганди. Мэри Хогартнинг ногаҳоний бевақт ўлими Диккенснинг Гўзал Соҳибжамол тўғрисидаги хаёлий тасаввурини янада мустаҳкамлади.
«Энг яқин дўстим дунёдан ўтганига анча бўлди, – деб ёзди кейинчалик Диккенс. – Ўшандан буён қаерда ётмайин, ҳар тун уни туш кўраман, баъзан у тирик кўринади. У менга таскин бериш учун шарпалар салтанатидан ниҳоятда сулув, хотиржам, бахт-саодатга чулғанган ҳолда ҳузуримга келади, шунда заррача қўрқувни ҳис этмайман».
Диккенс хотинига тушлари тўғрисида гапириб берди. Шундан сўнг Мэри унинг тушига кирмайдиган бўлди. «Мен ўзимнинг сиримни очиб, энг севимли тушимдан, ҳиссиётларимдан маҳрум бўлдим», – деди Диккенс.
Аммо тушлар ҳам, улардаги сирлар ҳам ёзувчи қалбини ҳамиша ларзага солмаган. Диккенсни зим-зиёлик қаърида ғойиб бўлган севги-муҳаббат туйғулари сира тарк этмас, унинг шарпалари, белгиларини ҳамма жойдан излар, шу боис Гўзал Соҳибжамол хоним тимсолидан сира айрилмасди. У Диккенснинг ҳақиқий ва энг катта сири бўлиб қолди.
Адибнинг биринчи муҳаббати Мария Биднелл ёш, навқирон Диккенснинг кўз олдида мукаммаллик мўъжизаси, латофат ва назокат соҳибаси бўлиб кўринган. Аммо қиз унга шафқатсизлик билан рад жавобини берганди. Диккенснинг эҳтиросли ва садоқатга лиммо-лим муҳаббатидан юз ўгирган Мария Чарльзнинг кўнглида бахтли оила тўғрисидаги орзу-армонни қолдирди. Диккенс қанчалик уринмасин, орзу-умидлари ва тилакларини хотини рўёбга чиқара олмади. Фақат Мэри Соҳибжамол хонимнинг ҳақиқий қиёфасини гавдалантирди, аммо у кутилмаганда вафот этди. Бу йўқотиш ва умидсизлик ёзувчини ҳушёр торттирмади. Унинг қалбини Соҳибжамол Хоним хаёли ва шарпаси бутунлай маҳв этган, асло тарк этмас, қулай пайтда фаол ҳаракат қилишга тап-тайёр эди.
Оилавий ҳаёт учун энг қалтис ҳисобланган воқеа ана шунда юз берди. Диккенс биринчи муҳаббати Мария билан учрашиб қолди. Улар кўришмаганларига йигирма беш йил бўлганди. Чарльзнинг назарида Мария – аёл зотининг энг мукаммал тимсоли, унинг орзу-ниятлари сабабчиси. Чарльз Марияни ўзининг оилавий турмушида кўришни интиқлик билан орзу қиларди.
Уни хотирлар экан, ўзини абадий навқирон ҳис этиб, Мария ҳам айнан шундай навқирон ҳолда ҳузуримга келади, деб ўйлаганди. Аммо Диккенс ўз тасаввуридаги Соҳибжамол хоним ўрнига эзма, вайсақи ва тунд бир қиёфани, тижоратчининг хотинини кўрди. Чарльз, бу хоним ҳақиқатан ҳам қирқ йил аввалги Мариямикан, деб ишонқирамай қолди.
Тасаввури ва қалбини Соҳибжамол хоним шарпаси бутунлай қамраб олган Диккенс учун Мария билан учрашув оғир ва машаққатли синов бўлди. Ёши ўтган, бир-бирини яхши кўрган икки инсоннинг ғамга ботган ва маънисиз учрашуви Диккенснинг ақлини жойига келтириши, хаёлий беҳуда орзу-армонларини чиппакка чиқариб, идеалини ҳақиқатга айлантириши керак эди, аммо бундай ҳол юз бермади. Бу Диккенс учун ҳам, оиласи учун ҳам ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмади. Бошқа, мутлақо қарама-қарши ҳолат юз берди.
Мария билан учрашув туфайли рўй берган аччиқ алам туйғулари Диккенсда ўтган йилларни ва ғойиб бўлган идеални қўмсаш соғинчи билан алмашди.
«Ҳа, ажиб дамлар эди ўшанда… Менинг шўрлик кўнглимга ким хотиржамлик олиб кирар экан?! – деб зорланди Диккенс дўстига. – Оилавий бахт (Соҳибжамол Хонимга алоқадор хаёллар) тўғрисидаги сирларим чидаб бўлмас даражага етганини кўриб турибман».
Диккенс бу сирни йўқотишни истамади, ундан қаттиқ азият чеккан бўлса-да, ёш актриса Эллен Тернан билан учрашганидан сўнг бу бир неча карра кучайиб кетди.
Айрим маълумотларга қараганда, Эллен Тернан адибнинг қизи қатори бўлиб, ташқи томондан Мария Биднеллнинг ёшлигига ниҳоятда ўхшаган. Ана шу ўхшашлик ҳам Диккенс оиласи учун қалтис роль ўйнагани ўз-ўзидан маълум.
Хотинидан ихлоси қайтган Диккенс буни анча йиллар пайқамаган эди, аммо Эллен пайдо бўлгач, у талмовсираб қолди. Соҳибжамол Хоним тўғрисидаги орзу рўёбга чиқиши мумкин, ахир! Диккенс «муваффақиятсиз никоҳ» исканжасидан тезроқ халос бўлиш учун ҳар қандай ишга шай эди.
Кэтрин билан ажралиш тўғрисида узил-кесил бир қарорга келинди. Сал ўтмай, никоҳ бекор қилинди. Соҳибжамол Хоним билан боғлиқ шарпа рўёбга чиқай деганда Диккенснинг оиласи барбод бўлди.
Ниҳоят Диккенс Эллен Тернан билан муҳаббат ришталарини боғлади. Хўш, у ҳаловат ва бахт-саодат топдими? Йўқ! Бу алоқа Диккенс оиласининг ўрнини боса олмас, орзуларининг рўёбга чиқиши ҳақидаги умидларини оқламасди. Адибнинг сўнгги муҳаббати ҳам таҳқирланди.
Эллен Тернан Диккенснинг эҳтиросга тўла ҳис-туйғуларини совуқ қабул қилиб, шу тариқа Соҳибжамол Хоним тимсоли яна шарпага айланиб қолди. Диккенс жон берар экан, Элленга одам юборишди. У кечикиб келди, бу пайтда адиб ҳушини йўқотганди. Диккенснинг васияти Эллен Тернанга минг фунтлик совға ҳақидаги жумла билан бошланганди. Бу уни таъминлашга етмас, лекин турли миш-мишларнинг тарқалиб кетиши учун кифоя эди.
Ёзувчининг сўнгги муҳаббати талай ғийбатларга сабаб бўлди. Соҳибжамол Хоним ҳақидаги орзулар эса оилавий ҳаётига дарз кетиши билан поёнига етди.
Кўпинча юқоридагидек кечишининг сабаби шундаки, романтик муҳаббат севувчи ва севимли кишиларни қийшиқ ойнада кўрсатади. Мафтункор чеҳраларнинг бундай қинғир-қийшиқ тимсоли бизга ранж-алам ва ҳақиқий кулфат келтиради. Соҳибжамол Хоним шарпаси ёки Рицарь тўхтовсиз равишда оилавий хонадон қалъасига ҳамла қилади. Бизнинг тимсолларга нисбатан узоқ давом этувчи меҳр-муҳаббатимиз уларнинг кучини тобора оширади.
Аммо ўтмишга айланган мазкур ҳолатлар қайғуриб ўтиришга арзимайди. Акс ҳолда шарпалар тантана қилади, оилангиз ва оилавий турмушингизни барбод этади.
Шундай экан, оилавий ҳаётингизни бахтга чулғаб, сақлаб қолмоқчи бўлсангиз, амалга ошмайдиган севги-муҳаббат шарпаларини қувиб юборинг!!!

CHARLZ DIKKENSNING MUHABBAT SAVDOSI
Deyl Karnegining “Oilada baxtga erishish yo’llari” kitobi asosida
Fathulla Namozov tarjimasi

Dikkens (Dickens) Charlz (1812.7.2, Lendport — 1870.9.6, Xeydsxill) — ingliz yozuvchisi. Adabiy faoliyati 1833 y.da boshlangan. Mehnatkash xalqning og’ir axvoli Dikkens asarlarining bosh mavzusi bo’lgan. Dikkens tanqidiy realizm uslubining asoschilaridan hisoblanadi. Hajviy-sentimental ruhda yozilgan
«Pikvik klubining o’limidan keyingi yozishmalari» (1837), «Oliver Tvistning sarguzashtlari» (1838), «Nikolas Niklbi» (1839) romanlari adibni dunyoga mashhur qildi. 19-asrning 40—50-y.lari Dikkens ijodi gullagan davr bo’ldi. «Martin Chezlvit» (1844) romanida Amerika voqeligidagi salbiy tomonlar tasvirlangan. «Dombi va o’g’li» (1848) romanida insonlik qiyofasini yo’qotgan, manmansiragan ingliz boyvachchalari hajv tig’i ostiga olingan. Tarjimai hol yo’sinidagi «David Kopperfild» (1850) romanida esa o’sha zamonning ijtimoiy ziddiyatlari ko’rsatilgan. Dikkens asarlarida, umuman oddiy kishilar qiyofasi zo’r mahorat b-n aks etadi. 1848 yili Angliyada chartistlar (yo’qsullar) harakati mag’lubiyatga uchragan davrda Dikkens dolzarb ijtimoiy muammolarni qalamga oldi («Sovuq uy», 1853; «Mashaqqatli zamon»,1854; «Jajji Dorrit», 1857 va b.). Bular orasida, ayniqsa, «Mashaqqatli zamon» romani alohida ahamiyatga ega.
«Ikki shaharcha to’g’risida qissa» (1859), «Intizorlik» (1861), «Bizning umumiy do’stimiz» (1865) kabi romanlarida esa adib jamiyatni ijtimoiy inqirozdan olib chiqish yo’llarini badiiy vositalar yordamida tasvirlaydi. «Oliver Tvistning sarguzashtlari» romani o’zbek tilida nashr qilingan (1984).

yting-chi, kim o’smirlik yillarida boshqacha bo’lmagan, birinchi muhabbatning achchiq ko’z yoshlari hamda alahsirashlari domiga tushmagan? Bu damlarni kim butunlay unutgan, deb o’ylaysiz? O’z orzusidagi er-xotinlikni entikib kutmagan kishi bormikan?
Kamdan-kam odamlargina bu his-tuyg’ularni tan olishmaydi. Shu bois quyida bayon etiladigan voqealar va maishiy kuzatishlar oilaviy baxtga tashna kishilarning hammasi uchun saboq bo’la oladi. Men uni oila baxtini barpo etgan va umrining oxirigacha saqlashga uringan barcha kishilarga tavsiya etaman.
Oilaviy baxtni izlash, uni barpo etish va undan mahrum bo’lishdan iborat mazkur voqea o’ttiz yil davom etib, bosh qahramonning halokati bilan poyoniga yetdi. Bu inson Charlz Dikkens edi.
Ko’plab biograflar guvohlik berishicha, Charlz Dikkensning muvaffaqiyatga erishishi oilaviy baxt bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Unga shinam uy yumushlarini uddalaydigan, do’stlarining vaqtini chog’ qiladigan ajoyib umr yo’ldoshi kerak edi. Yana muhabbatga limmo-lim ehtirosini qondiruvchi, bolalar tug’ib beradigan (o’sha paytda hech kim ularning farzandi o’n bitta bo’ladi, deb xayoliga keltirmagan) ayol lozim
edi.
Charlz Dikkens hayotida xuddi shunday juvon paydo bo’ldi. U bo’lajak turmush o’rtog’i Ketrin Xogart bilan uchrashganida yigirma uch yoshda edi. Ketrin esa yigirma yoshga to’lgandi. Oradan bir yil o’tgach, 1836 yilning aprel` oyida ularning to’yi bo’lib o’tdi. Kelinning go’zalligi borasida qandaydir chigallik, nimadir to’la-to’kis ochilmaganday, Mona Lizaning mujmal jilmayishiday holat mavjud edi. Ammo bu tasavvur aldamchi ham bo’lishi mumkin, axir qanchadan-qancha ayol Mona Liza kabi sirli jilmayish ortida o’zlarining ichki lanjligini niqoblab yurishadi.
Dikkens uylangan paytida muvaffaqiyatli jurnalist va taniqli adib sifatida dong taratgandi. U ko’p ishlash barobarida juda katta pul ham topardi. Bularning barchasi yoshlarga baxt-iqboldan va’da berardi. Bundan ortig’ini Dikkens o’shanda orzu ham qilmagan.
Ketrin erini sidqidildan sevar, uni e’zozlardi. Dikkens xotiniga nazokatli his-tuyg’ular bilan yondashardi. To’y arafasida u Ketringa shunday deb yozgan: «Sen bilan ikkimizning oldimizda juda uzoq yillar turibdi. Men nimaiki qilsam, nimagaki intilsam, hammasi sen uchun bo’ladi. Hammasi xushbaxtliging va saodating uchun. Sen bunga arziysan!»
Serqirra iqtidori va qunt bilan ter to’kib qilgan mehnati tufayli Charl`z juda katta obro’ yiqqan, unga katta pul to’lanardi. Oilaviy hayotining birinchi yilida «Pikvik klubi yozishmalari» hamda «Oliver Tvist»ning dastlabki nashrlari ulkan muvaffaqiyat qozondi. Shu bilan birga yosh adibni dahshatli alg’ov-dalg’ovlik butunlay titib yuborganday bo’ldi – axir u bir lahzada tasodifan kumirga aylangandi-da!
Uylanganidan so’ng zerikish, avvalgi hayotning zalvori, nobopligi g’oyib bo’ldi. Mehr-muhabbat va shon-sharaf davri hamda musaffo, kelajakka mislsiz orzu-umidlar bilan to’lib-toshgan qanoatbaxsh mag’rurlik davri boshlangan edi. 1837 yilning yanvarida Ketrin to’ng’ich farzand – Charlini dunyoga keltirdi.
Charlz Dikkensning baxtli va omadli boshlangan oilaviy hayoti keyinchalik ham moddiy yetishmovchilik, og’ir turmush mashmashalari-yu, g’alvalardan butunlay xoli bo’ldi.
Birin-ketin o’g’il-qizlar tug’ilib, Ketrin va Charlz ularga nazokat va nafosat ila mehr ko’rsatishardi. Bolalar tashvishi er-xotinning sayr — sayohatiga hamda oila boshlig’ining adabiyot sohasidagi shon-shuhratidan bahramand bo’lishiga aslo xalaqit bermasdi. Ular tez-tez Frantsiya, Italiya, Shveytsariyaga borishar, Amerikada ham bo’lishgan, Avstraliya va Xitoyga tashrif buyurishni mo’ljallar edilar.
Shu tarzda oradan yigirma yil o’tdi, Dikkensning oilaviy hayoti uning yozuvchilikdagi muvaffaqiyati va dunyoviy shon-shuhrati kabi ulug’vor va metindek mustahkam edi. Ammo Dikkensning adib sifatidagi shuhrati abadiy saqlanib, Ketrin bilan oilaviy hayoti, er-xotinlik baxti g’alvalarga to’la holda falokat bilan poyoniga yetdi.
1858 yil bahorda, ya’ni ularning to’yi bo’lib o’tgan faslda Charlz va Ketrinning yigirma ikki yillik oilaviy hayoti ajralish bilan yakun topdi. Ajrashuv tashabbuskori Dikkens edi. U Ketrinni onalik vazifalarini esdan chiqarganlikda ayblab, ajrimning asosiy sababini xotinining uy ishlarini eplay olmasligida, deb ko’rsatdi.
O’n bir bolani tuqqan ona uchun ajralish haddan ziyod adolatsizlik, albatta. Bu borada aytilgan vaj esa g’irt bema’ni hamda kulgili. «Otam o’zini xuddi aql-idrokdan mahrum kishiday tutdi», – degandi qizlaridan biri Ketti keyinchalik, bir necha yillardan so’ng ota-onasining ajrashuvi haqida tilga olar ekan.
Charlz va Ketrinning er-xotinlik munosabatlari nega bu qadar xunuk va mashmasha bilan barham topdi? Oilaviy fojianing asosiy harakatlanuvchi sababi nima (yoki kim)? Dikkensni qarindoshlari ajralishga da’vat qilganmikan, desak, aslo bunday emas. Odamlar o’zlarining oilaviy munosabatlari haqidagi bor gapni boshqalarga juda kam bayon etishadi. Ajralish bilan bog’liq barcha fikr-mulohazalar, aytilgan gaplar ko’pincha ehtiroslarga to’la bo’ladi.
Dikkensning shamalari hamda gaplariga ishongan aksariyat muxlislari, bu nikoh boshidanoq xato bo’lgan, barcha noxushliklarga baxtsiz hayot sababchi, deyishdi. Men mazkur da’volarning to’g’riligiga mutlaqo ishonmayman. Bu ko’r-ko’rona xato, qayg’uli xulosadir.
Nikohining darz ketishi, oila qo’rg’onini barbod etgan kuchning asl sabablarini Dikkens o’zining shaxsiy yozishmalarida eng katta sir kabi tilga olgan. Agar u dunyoga mashhur romanlar muallifi bo’lmaganida, bu bir umr sirligicha qolib ketishi muqarrar edi. Dikkensning dovruqli nomi, asarlarining mislsiz darajada ommaviylashib ketishi bir qoidani harakatga keltirdi: Barcha sirlar bir kun kelib, albatta oshkor bo’ladi.
Yozuvchi biograflarining jon kuydirib ishlashi, maxsus tadqiqoti tufayli Dikkens hayotining barcha tafsilotlari ommaga ma’lum bo’ldi. Ular tarjimai holda tilga olmagan tafsilotlarni eslamaslikka urinishdi, albatta. Dikkens o’z hayotidagi muhim bosqichlardan birortasini chetlab o’tmaslikka harakat qilsa-da, faqat bir voqea haqida yozishga o’zida yetarli kuch topa olmadi.
Yozuvchining qo’li bormagan bu voqea uning birinchi muhabbati bilan bog’liq. Kaminaning qat’iy xulosasiga ko’ra, Dikkensning yoshligidagi aynan ana shu lavha butun hayotiga yashirin tarzda ta’sir qilgan va oilaviy hayotini barbod etuvchi asosiy manbaga aylangan. To’g’ri, kitobxon mazkur hodisa bilan bog’liq chorak asr muqaddam ro’y bergan voqealar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri aloqa borligiga ishonmasligi mumkin. Vaholanki, birinchi muhabbatidan buyon ana shuncha vaqt o’tgan, oilaviy hayoti izdan chiqqan edi.
Bular aslida qanday yuz berganini anglash hamda oiladagi aldov, azob-uqubat va parokandalikni takrorlamaslik uchun oilaviy falokatga eltuvchi voqea hamda xatti-harakatlardagi mantiqiy zanjirni tiklash zarurati tug’ildi.
Charl`z Dikkens qalbini huvullatib, unga og’riq beruvchi xotiralardan iborat mazkur voqea 1829 yilda ro’y bergan. O’shanda jo’shqinlikka limmo-lim o’n yetti yoshli Mariya Bidnell bo’lajak adib bilan uchrashgan edi.
Dikkensning Mariya atrofida girdikapalak bo’lishi hamda otashin muhabbati qizning ota-onasida norozilik tug’dirdi. Charl`zning ehtirosi qaynagani sayin Mariya xonadoni unga sovuqdan-sovuq munosabatda bo’lardi. Dikkens uni qanday qabul qilishganini har bir tafsilot, har bir so’z va shamalarigacha butun umr yodidan chiqarmadi.
1832 yilda ota-onasi Mariyani bir necha oyga Parijga jo’natishdi. Oradan yigirma uch yil o’tgach, g’am-alamdan o’rtangan Dikkens buni shunday xotirlagan:
«Mening hayotim ostin-ustun bo’lib ketdi, orzu-umidlarim chippakka chiqdi, chunki qalbim farishtasini tahsilni yakunlashi uchun Parijga jo’natgan edilar».
Londonga qaytib kelgan Mariyaning Charlzga nisbatan his-tuyg’ulari sovigan edi. Aniqrog’i, ota-onasi qo’llagan vositalar, dengizga qilingan mo»jaz sayohat o’z ta’sirini ko’rsatgandi. Kechki ziyofatlardan birida Mariya uni telbavor darajada sevgan Dikkens sha’niga «bolakay» deb yubordi. Yigitning mehr-muhabbati va taklifi shafqatsizlarcha rad qilindi.
Dikkensning birinchi muhabbati poymol etilgan, u Mariyadan o’z sevgisiga haddan ziyod ko’p javob berajak his-tuyg’uni kutgan edi. Dikkens Mariya haqida gapirganida mudom «farishta» so’zidan foydalanar yoki uni Anjelika deb atardi. Hech kim, bu muhabbat Dikkens qalbidan shu qadar chuqur va umrbod joy oladi deb o’ylamagan. Oradan yigirma uch yil o’tgach, u Mariyaga shunday deb yozdi:
«Men sizning nomingizni hech qachon yuragim titramay eshita olmaganman. Bu yillar meni rad etilgan muhabbatim, sadoqatga to’la va xotiralarning azob beruvchi toshlari ila ta’qib etib keldi, yuragimda chuqur iz qoldirdi. Menda his-tuyg’ularimni jilovlashdek yot moyillik yuzaga keldi. Men, hatto voyaga yetgan farzandlarimga ham nazokatimni namoyon qilishdan qo’rqib qoldim».
Romantik muhabbatning shu tariqa yemirilishi Dikkens qalbini chuqur yaraladi. Uning yuragi bir umr o’zi o’ylab topgan go’zal sohibjamol timsolini saqlab, shu bilan sal bo’lsa-da, orom topdi. Hayotdagi ayollarga kelganda esa, adib ularni turli toifalarga ajratar, ammo birortasi uni qanoatlantirmasdi.
Dikkens Go’zal Sohibjamol xonimni orzu qilar, uni izlar, muhabbatiga munosib jo’shqin javob kutishdan charchamasdi. Ketringa uylanar ekan, ana shu o’y-xayollari, orzu-armonlari ro’yobga chiqadi, deb o’zini ishontirishga urindi. Ketrin muvaffaqiyat va baxt-saodatga haddan ziyod oson muyassar bo’ldi, ammo hech qachon unga erishish yo’llarini o’rgana olmadi. U Dikkensning mehr-muhabbati, muvaffaqiyati hamda baxt-saodatini shunchaki odatiy yumush kabi qabul qildi. Ketrin nafaqat ularga muyassar bo’lishni, balki eriga munosib javob berishni ham o’rganmadi. Bu esa Dikkensning jahlini chiqardi. U o’z muhabbatiga javoban xuddi Go’zal Sohibjamolga bo’lgan ulkan sevgi kabi g’oyat ulkan muhabbatni talab qilgandi.
Bu Ketrin uchun kuch-quvvat yetmas darajadagi mashaqqatli yuk edi. Ketrin Charl`zni o’zicha, iloji yetganicha sevar, hamisha hurmat qilar, unga qandaydir bezovta talmovsirash bilan munosabatda bo’lmasdi. Oxir-oqibatda Ketrin Dikkensning xavotirini tasdiqladi. Ta’zim qilishga shay turgan bag’oyat go’zal mazkur jins vakilasi mazkur ehtiromga butunlay munosib emasligini namoyon etdi.
Dikkens rafiqasi timsolida Go’zal Sohibjamol siymosini ko’rmoqchi edi, ammo Ketrin mazkur siymoga butunlay yot ekan. U bunday rol` o’ynashni bilmas, istamas ham edi.
Sohibjamol xonim siymosi Dikkensni ajrashganidan keyin ham tark etmadi. Bu sharpa o’zining yangi moddiy timsolini kutardi, xolos. Ko’p o’tmay, mazkur hodisa haqiqatan ham sodir bo’ldi.
Baxtga ko’ra, baxtga qarshi ham Ketrinning singillari bor edi. Ular Dikkensning xayolidagi Sohibjamol xonim siymosi bilan xayrlashishiga har tomondan xalaqit bera boshladilar. Dikkensning xayolini parishon qilib, unga, agar ayol zoti istasa, erkakni har qanday muqomga solishi mumkinligi haqidagi fikrni tiqishtirdilar. Charl`z va Ketrin yashagan Londondagi uyga Ketrinning o’n yetti yoshli singlisi ko’chib keldi.
Meri harakatchan, oqila qiz bo’lib, mashhur pochchasini butunlay maftun qilib qo’ydi. O’shanda Dikkens butun vaqtini qunt bilan samarali ishga bag’ishlagan, oqshomlari esa quvnoq va baxtli oila davrasida bo’lardi.
Charlz qaynsinglisi davrasida huzur-halovat qo’yniga sho’ng’ir, uni qizning jozibasi va tezda fahmlab olish qobiliyati maftun etgandi. Go’zal Sohibjamol xonim Meri timsoli orqali uning qonini jo’sh urdirib, ehtirosini qo’zg’ardi. Ammo Mariya Bidnell, ortidan Meri Xogart ham uning hukmronligi va mehr-muhabbatidan butunlay ketdi. U, hatto o’z munosabatini Dikkens hayotining bir qismiga aylantirishga vaqt topa olmadi. Bir kuni, kechqurun Charl`z, Ketrin va Meri teatr tomoshasidan qaytishgach, qiz to’satdan vafot etdi. O’shanda Meri o’n yetti yoshda edi. U shundoqqina Dikkensning qo’lida jon berdi.
Mutlaqo kutilmagan kulfat. Dikkensning g’am-alami chek-chegara bilmadi. U hayotida birinchi marta o’zining kitoblarini nashr etishni to’xtatib qo’ydi. Meri dunyodan o’tgach, o’n yildan so’ng Dikkens do’stiga shunday deb yozgan:
«Men shunchalik mukammal xilqat hali vujudga kelmagan edi, deya chuqur ishonch hosil qildim. Men bu qizning ichki dunyosini, tengsiz xazina ekanligini ham bilardim. Unda birorta ham kamchilik uchramasdi».
Yuqoridagi so’zlar chinakam dard-alam o’tib ketishini, hech qachon qaytib kelmasligini anglatadi, ammo bu hol Dikkensda boshqacha tarzda ro’y berdi.
Merining qabri uchun haq to’lagan Dikkens uni xususiy mulkiga aylantirdi. U o’zini vafot etgan qizning yonida dafn etishlaridan umid qilgandi. Meri Xogartning nogahoniy bevaqt o’limi Dikkensning Go’zal Sohibjamol to’g’risidagi xayoliy tasavvurini yanada mustahkamladi.
«Eng yaqin do’stim dunyodan o’tganiga ancha bo’ldi, – deb yozdi keyinchalik Dikkens. – O’shandan buyon qaerda yotmayin, har tun uni tush ko’raman, ba’zan u tirik ko’rinadi. U menga taskin berish uchun sharpalar saltanatidan nihoyatda suluv, xotirjam, baxt-saodatga chulg’angan holda huzurimga keladi, shunda zarracha qo’rquvni his etmayman».
Dikkens xotiniga tushlari to’g’risida gapirib berdi. Shundan so’ng Meri uning tushiga kirmaydigan bo’ldi. «Men o’zimning sirimni ochib, eng sevimli tushimdan, hissiyotlarimdan mahrum bo’ldim», – dedi Dikkens.
Ammo tushlar ham, ulardagi sirlar ham yozuvchi qalbini hamisha larzaga solmagan. Dikkensni zim-ziyolik qa’rida g’oyib bo’lgan sevgi-muhabbat tuyg’ulari sira tark etmas, uning sharpalari, belgilarini hamma joydan izlar, shu bois Go’zal Sohibjamol xonim timsolidan sira ayrilmasdi. U Dikkensning haqiqiy va eng katta siri bo’lib qoldi.
Adibning birinchi muhabbati Mariya Bidnell yosh, navqiron Dikkensning ko’z oldida mukammallik mo»jizasi, latofat va nazokat sohibasi bo’lib ko’ringan. Ammo qiz unga shafqatsizlik bilan rad javobini bergandi. Dikkensning ehtirosli va sadoqatga limmo-lim muhabbatidan yuz o’girgan Mariya Charlzning ko’nglida baxtli oila to’g’risidagi orzu-armonni qoldirdi. Dikkens qanchalik urinmasin, orzu-umidlari va tilaklarini xotini ro’yobga chiqara olmadi. Faqat Meri Sohibjamol xonimning haqiqiy qiyofasini gavdalantirdi, ammo u kutilmaganda vafot etdi. Bu yo’qotish va umidsizlik yozuvchini hushyor torttirmadi. Uning qalbini Sohibjamol Xonim xayoli va sharpasi butunlay mahv etgan, aslo tark etmas, qulay paytda faol harakat qilishga tap-tayyor edi.
Oilaviy hayot uchun eng qaltis hisoblangan voqea ana shunda yuz berdi. Dikkens birinchi muhabbati Mariya bilan uchrashib qoldi. Ular ko’rishmaganlariga yigirma besh yil bo’lgandi. Charl`zning nazarida Mariya – ayol zotining eng mukammal timsoli, uning orzu-niyatlari sababchisi. Charlz Mariyani o’zining oilaviy turmushida ko’rishni intiqlik bilan orzu qilardi.
Uni xotirlar ekan, o’zini abadiy navqiron his etib, Mariya ham aynan shunday navqiron holda huzurimga keladi, deb o’ylagandi. Ammo Dikkens o’z tasavvuridagi Sohibjamol xonim o’rniga ezma, vaysaqi va tund bir qiyofani, tijoratchining xotinini ko’rdi. Charl`z, bu xonim haqiqatan ham qirq yil avvalgi Mariyamikan, deb ishonqiramay qoldi.
Tasavvuri va qalbini Sohibjamol xonim sharpasi butunlay qamrab olgan Dikkens uchun Mariya bilan uchrashuv og’ir va mashaqqatli sinov bo’ldi. Yoshi o’tgan, bir-birini yaxshi ko’rgan ikki insonning g’amga botgan va ma’nisiz uchrashuvi Dikkensning aqlini joyiga keltirishi, xayoliy behuda orzu-armonlarini chippakka chiqarib, idealini haqiqatga aylantirishi kerak edi, ammo bunday hol yuz bermadi. Bu Dikkens uchun ham, oilasi uchun ham hech qanday ahamiyatga ega bo’lmadi. Boshqa, mutlaqo qarama-qarshi holat yuz berdi.
Mariya bilan uchrashuv tufayli ro’y bergan achchiq alam tuyg’ulari Dikkensda o’tgan yillarni va g’oyib bo’lgan idealni qo’msash sog’inchi bilan almashdi.
«Ha, ajib damlar edi o’shanda… Mening sho’rlik ko’nglimga kim xotirjamlik olib kirar ekan?! – deb zorlandi Dikkens do’stiga. – Oilaviy baxt (Sohibjamol Xonimga aloqador xayollar) to’g’risidagi sirlarim chidab bo’lmas darajaga yetganini ko’rib turibman».
Dikkens bu sirni yo’qotishni istamadi, undan qattiq aziyat chekkan bo’lsa-da, yosh aktrisa Ellen Ternan bilan uchrashganidan so’ng bu bir necha karra kuchayib ketdi.
Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, Ellen Ternan adibning qizi qatori bo’lib, tashqi tomondan Mariya Bidnellning yoshligiga nihoyatda o’xshagan. Ana shu o’xshashlik ham Dikkens oilasi uchun qaltis rol` o’ynagani o’z-o’zidan ma’lum.
Xotinidan ixlosi qaytgan Dikkens buni ancha yillar payqamagan edi, ammo Ellen paydo bo’lgach, u talmovsirab qoldi. Sohibjamol Xonim to’g’risidagi orzu ro’yobga chiqishi mumkin, axir! Dikkens «muvaffaqiyatsiz nikoh» iskanjasidan tezroq xalos bo’lish uchun har qanday ishga shay edi.
Ketrin bilan ajralish to’g’risida uzil-kesil bir qarorga kelindi. Sal o’tmay, nikoh bekor qilindi. Sohibjamol Xonim bilan bog’liq sharpa ro’yobga chiqay deganda Dikkensning oilasi barbod bo’ldi.
Nihoyat Dikkens Ellen Ternan bilan muhabbat rishtalarini bog’ladi. Xo’sh, u halovat va baxt-saodat topdimi? Yo’q! Bu aloqa Dikkens oilasining o’rnini bosa olmas, orzularining ro’yobga chiqishi haqidagi umidlarini oqlamasdi. Adibning so’nggi muhabbati ham tahqirlandi.
Ellen Ternan Dikkensning ehtirosga to’la his-tuyg’ularini sovuq qabul qilib, shu tariqa Sohibjamol Xonim timsoli yana sharpaga aylanib qoldi. Dikkens jon berar ekan, Ellenga odam yuborishdi. U kechikib keldi, bu paytda adib hushini yo’qotgandi. Dikkensning vasiyati Ellen Ternanga ming funtlik sovg’a haqidagi jumla bilan boshlangandi. Bu uni ta’minlashga yetmas, lekin turli mish-mishlarning tarqalib ketishi uchun kifoya edi.
Yozuvchining so’nggi muhabbati talay g’iybatlarga sabab bo’ldi. Sohibjamol Xonim haqidagi orzular esa oilaviy hayotiga darz ketishi bilan poyoniga yetdi.
Ko’pincha yuqoridagidek kechishining sababi shundaki, romantik muhabbat sevuvchi va sevimli kishilarni qiyshiq oynada ko’rsatadi. Maftunkor chehralarning bunday qing’ir-qiyshiq timsoli bizga ranj-alam va haqiqiy kulfat keltiradi. Sohibjamol Xonim sharpasi yoki Ritsar` to’xtovsiz ravishda oilaviy xonadon qal’asiga hamla qiladi. Bizning timsollarga nisbatan uzoq davom etuvchi mehr-muhabbatimiz ularning kuchini tobora oshiradi. Ammo o’tmishga aylangan mazkur holatlar qayg’urib o’tirishga arzimaydi. Aks holda sharpalar tantana qiladi, oilangiz va oilaviy turmushingizni barbod etadi.