Ц и Суо- л с ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

42. Шахснинг индивидуал-типологик ва ижтимоий- 
психологик хусусиятлари ва уларнинг касбга таъсири.
Инсон шахси ва унинг шаклланиши муаммолари билан педагогика 
билан бир қаторда фалсафа, психология, социология, генетика, 
тиббиёт каби фанлар шуғулланади.
Педагогик ва психологик адабиётларда “Шахс” тушунчаси 
“Инсон” 
тушунчасидан 
фарклидир, 
биринчиси 
инсоннинг 
ижтимоий хусусиятяарини англатади. Маълумки, одам шахс
57

---

сифатвда дунёга келмайди, балки унинг шаклланиши аввало ҳаёт 
шароитларига боғлиқцир. 
Инсон ҳаёт давомвда мураккаб 
ривожланиш жараёнини бошдан кечиради, натижада шахсга 
айланади. Шу сабабли шахсни маълум ижтимоий тузумнинг 
маҳсули деб тушунишимиз лозим.
Ривожланиш деганда, биз шахснинг ҳам жисмоний, ҳам акдий 
ва маънавий камол топиш жараёнини тушунамиз. Ҳар бир 
жамиятда 
шахснинг 
шаклланиши, 
камол 
топиши 
муҳим 
муаммолардан ҳисобланади. Шу сабабли шахснинг шаклланиши 
масалаларига 
тўғри 
ёндашиш 
учун 
шахснинг 
табиатини, 
тузилишини, унинг хулқ-атворини ва унга таъсир қилувчи сабаб 
ва воситаларини билиш зарур.
Шахснинг 
ривожланиши 
жараёни 
бир 
қанча 
омиллар 
таъсирида содир бўлади. Булар ирсият, яъни биологик омил, 
муҳит, 
таълим 
ва 
тарбия, 
шахс 
фаоллиги 
-
шахсни 
шакллантиришнинг асосий омиллари деб тушунилади.
Инсон ижтимоий тизимда асосий бўгим, бошқарув объекти 
ва субъектидир. Инсонни доимо кимдир бошқаради. Ўзини 
муваффақиятли бошқариш учун ўз қизиқишларининг тавсифини, 
ўз имкониятлари ва турли вазиятларда нуқтаи назарини яхши 
билиши лозим. Аввало ўз имкониятларини, кейин эса улардан 
фойдаланиш йўлларини англаб олган бўлиши керак. Онг 
инсоннинг воқеликни тўғри акс эттириш қобилияти сифатида, 
инсоннинг 
ижтимоий-руҳий 
воситалари 
йиғиндиси 
сифат 
фаолияти дастурини тузиш, яқин ва мақсадлар қўйиш, уларга 
эришишга ёрдам беришга имконият яратади. Чунки, кишиларнинг 
билими раҳбар касбий ваколатининг кўрсаткичидир.
Кўпинча 
раҳбарлар 
нутқида 
"инсон", 
"шахс", 
"индивибуа.гчик" каби сўзлар тез-тез учраб туради.
Ҳар бир жамоа ходимлар мажмуасидан иборатдир. Жамоадаги 
ҳар бир ходим ўз интилиш ва мақсадларига эга. Жамоани 
бошқариш, аввало. унинг таркибий қисми бўлмиш ходимларнинг 
хусусиятини инобатга олишни талаб қилади. Шахснинг ўзига 
хослиги эса кўп омиллар таъсирида шаклланади. Бу омиллар 
қаторида ёшлик даври, оила муҳити, ирсий белгилар ҳам ўз
58

---

ўрнини топган. Жамоа миқёсида турли характерли ходимлар ягона 
мақсад сари бирлашадилар ва раҳбарнинг асосий вазифаси 
ш у
турли туманликни ягона йўлда бирлаштиришдир. Ташкилот 
доирасидаги ташқи муҳит объектларидан асосийси ходимлар 
бўлиб, раҳбар ўз бошқарув фаолиятида уларга хос бўлган 
индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиши лозим. 
Ш ахс 
типологияси деганда, турли индивидуал психологик хусусиятлари 
бўйича инсоннинг бирон тоифага мансублиги тушунилади.
Гиппократ давридан яратилган тўрт темперамент типлари бую к 
рус физиологи И.П.Павлов тадқиқотлари орқали ўз илмий асосига 
эга бўлди. Темперамент бош миядаги кўзгалиш ва тормозланивд 
жараёнларининг ўзаро муносабатидан келиб чиқувчи хусусият 
сифатида тушунилади. 
Барча тадқиқотчилар унинг 
ту ғм а 
эканлигини 
ва 
инсоннинг 
кўпгингина 
фаолият 
турлари 
натижаларига таъсир этишни эътироф этишади
И ндивидуаллик - бу - ҳулқ-атворнинг ўзига хослигини в а
муайян фаолият турига мувофиқликни белгиловчи ш ахснинг 
хусусияги. Бу шахснинг биоижтимоий ўзига хослиги, у н и н г 
такрорланмаслиги.
Шахс -  муайян инсон, маълум ижтимоий гуруҳнинг к о н к р ет 
фаолият 
тури 
билан 
шугулланувчи, 
муайян 
индивидуал- 
психологик хусусиятлари билан тавсифланувчи вакили. Ш а х с
ўзини куршаган дунё билан фаол ўзаро муносабатларга ки р и ш и ш
жараёнида шаклланади.
Ҳаётда мутлақо бир хил одамлар йўқ. Одамлар ё ш и , 
танасининг тузилиши, маълумот даражаси, шахсий таж рибаси, 
ҳаёт кздриятларига муносабати, шу жумладан мижозига кўра б и р -
биридан фарқ қилади.