Byudjet hisobi va nazorati

 
Dekabr oyi bo‘yicha jami 
100.000 
100.000
1 Yanvarga qoldiq 
- 
-
- 
Yuqorida «Hisobdor shaxslar bilan hisob kitob» analitik hisobi uchun qo‘llanadigan 
kartochkani ko‘rib chiqdik. Ushbu kartochka ma’lumoti analitik hisob haqidagi 
ma’lumotlarda keng yoritilgan. 
Ko‘p ustunli kartochkalarning yana biri sifatida «Asosiy ishlab chiqarish» xarajatlari 
hisobi uchun yuritiladigan kartochkani misol sifatida keltirish mumkin. 
Kartochkalar 
maxsus 
kartotekalarda 
saqlanadi. 
Kartotekaga 
kartochkalar 
joylashtirilayotganda moddiy javobgarligi joylangan o‘rni va boshqa xususiyatlariga 
ahamiyat berib, guruhlarga ajratilgan holda qo‘yiladi. 
Buxgalteriya hisobi registrlari yozuv turlariga ko‘ra 3 xil bo‘ladi: 
1. Xronologik hisob registrlari. 
2. Tizimli hisob registrlari. 
3. Kombinatsiyalashgan registrlar. 

---

110 
Xronologik hisob registrlari
ni o‘ziga xos xususiyati shundaki,, undagi yozuvlar 
xronologik tartibda aks ettirilib boriladi. Bu yozuvlar orqali jarayonning qisqacha 
mazmuni, sodir bo‘lgan muddati va summasini xronologik tartib aks ettirib boriladi. 
Masalan, «Jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali» xronologik hisob registriga misol 
bo‘lib, u hisobning memorial-order shaklida qo‘llaniladi. 
Tizimli hisob registrlari
jarayonlarni ma’lum bir belgilari bo‘yicha tizimlashgan 
(guruhlashgan) holda aks ettirilishi bilan xususiyatlidir. «Bosh daftar» tizimli hisob 
registrlariga misol bo‘ladi. 
Ushbu registrdan XV asr oxirlarida ikki yoqlama yozuv usuli vujudga kelganidan 
boshlab foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. 
Buxgalteriya daftarlari bir yilga mo‘ljallangan bo‘lib, hamma betlari raqamlanadi, 
bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanadi. 
Oxirgi varaqning orqasida bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlangan holda 
quyidagi yozuv aks ettirilgan bo‘lishi zarur. 
Buxgalteriya daftarida korxona xo‘jalik mulklarini aks ettiradigan schyotlar uchun 
betlar ajratiladi. Sintetik schyotlar uchun tegishli analitik schyotlar ochilgan bo‘lsa, 
bosh daftarda betlar ajratilayotganda e’tiborga olmoq zarur. 
Masalan, savdo korxonasini chakana savdodagi tovarlari 2920 sintetik schyotida 
yuritiladi. Aytaylik, shu savdo korxonasiga qarashli 3 ta magazin mavjud. Bunday 
holatda bosh daftarda xar bir moddiy javobgar shaxs uchun alohida varaqlar 
qoldirilishi va umumiy tovarlar hisobi aks ettirilishi uchun ham varaqlar ajratilgan 
bo‘lishi zarur. 
Buxgalteriya daftarida mundarija ham bo‘lib, unda hisobi yuritiladigan 
schyotlarning aks ettiriladigan varaqlari tartib raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi. 
Buxgalteriya hisob registri daftarning boshqa registrlardan afzalligi quyidagilardan 
iborat: 

Hisob ma’lumotlarining bir registrda mujassamlashganligi; 

Hisob ma’lumotlari saklanishi mustahkam ta’minlanganligi. 
Buxgalteriya daftarining kamchiliklari ham bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 

---

111 

Buxgalteriya xodimlari o‘rtasida mehnat taqsimotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga 
xalaqit beradi, sababi, daftarda korxonada hisobi yuritiladigan hamma schyotlar 
joylashgan. Buxgalteriya xodimlari o‘zlariga biriktirilgan schyotga tegishli 
ma’lumotlarni aks ettirish uchun daftar bo‘shashini ko‘tishi kerak bo‘ladi. 

Buxgalteriya daftaridan hisob registri sifatida foydalanganda, hisob ishlarini 
mexanizatsiyalashtirish imkoniyatlari kamayadi. 

Buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligini oshishiga halaqit beradi. 
Birinchidan, daftardan galma-galdan foydalanish natijasida vaqt yo‘qotiladi: 
ikkinchidan, buxgalteriya daftarining xajmi katta bo‘lib, tegishli varaqni topib, 
undan foydalanishni sekinlashtiradi. 
Buxgalteriya 
daftarlarining 
hamma 
varaqlari 
ham 
hamma 
vaqt 
foydalanilaverilmaydi. Tuldirilmagan varaqlar esa kelgusi hisobot davri uchun 
foydalanilmaydi va hisob registrlari bilan bog‘liq xarajatlarni oshishiga olib keladi. 
Buxgalteriya daftarlari bir hisobot yili uchun mo‘ljallangan. 
Buxgalteriya registrlari ulardagi yozuv turiga ko‘ra, kombinatsiyalashgan shaklda 
ham bo‘ladi. 
Kombinatsiyalashgan buxgalteriya registrlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, 
ularda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda aks ettiriladi. Bunday registrlarning 
afzalligi quyidagilardan iborat: 

Hisob ishlari ixchamlanadi. 

Buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladigan registrlar miqdorini qisqartiradi. 
Xronologik va tizimli yozuvlar umumlashtirilgan va kombinatsiyalashtirilgan hisob 
registrlariga jurnal-order misol bo‘ladi. 
Buxgalteriya hisobi registrlari ularda aks ettiriladigan ma’lumotlar xajmiga ikki 
turga ajratiladi. 
1.Sintetik registrlar. 
2. Analitik registrlar. 
Sintetik registrlar sintetik hisob ma’lumotlarini aks ettirishga mo‘ljallangan bo‘lib, 
ularga bosh daftar, jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali, jurnal-orderlar va boshqalar 
misol bo‘ladi. 

---

112 
Analitik registrlar analitik hisob ma’lumotlarini rasmiylashtirishda qo‘llanilib, 
ularga «Materiallar», «Asosiy vositalar», «Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar 
mashinalar va boshqa mulklar hisobi bo‘yicha yuritiladigan kartochkalar misol 
bo‘ladi. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati bilan bog‘liq jarayonlar dastlabki xujjatlarda 
rasmiylashtiriladi. Ushbu boshlang‘ich xujjat ham shaklan, ham mazmunan xar 
tomonlama tekshirilgandan so‘ng, qayta ishlanadi. Dastlabki xujjat ma’lumotlari 
asosida, buxgalteriya registrlari to‘ldiriladi. 
Ba’zi vaqtlarda buxgalteriya registrlari ijroiya varaqlari asosida ham 
rasmiylashtiriladi. Bunday holatlarga da’vogar yuzasidan hisoblashish, xodimdan 
aliment summasini ushlab qolishlar, xodimni bankdan olgan kreditlari yuzasidan 
ushlovlar uchun asos bo‘ladigan qonuniy kuchga ega bo‘lgan sud qarorlari, bank 
bilan xodim o‘rtasida tuzilgan shartnomlar misol bo‘ladi. 
Buxgalteriya registrlari qanday dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilmasin 
quyidagi talablarga rioya etish zarurdir: 

dastlabki hujjatlarni tegishli blankaga rasmiylashtirilganligi: 

dastlabki xujjat hamma rekvizitlari andozaga javob berishi: 

ko‘rsatkichlar arifmetik to‘g‘ri hisoblangani: 

dastlabki xujjatlarda rasmiylashtirilgan xo‘jalik jarayonlari iqtisodiy mazmunligi 
va qonuniyligi: 

tekshirib, qayta ishlangan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya registrlarini o‘z 
vaqidada va to‘g‘ri rasmiylashtirish: 

buxgalteriya registrlari ma’lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotni 
tegishli ko‘rsatmalarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqidada tuzish: 

hamma talabga javob beradigan balans va hisobot boshqa shakllarini o‘rnatilgan 
muddatda tegishli joylarga topshirish. 
Yuqorida keltirilgan talablardan ko‘rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi hisob 
ishlarini hamma bosqichlari bir-biriga uzviy bog‘liqdir. 
Dastlabki hujjatlarni naqadar to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, buxgalteriya registrlari 
ma’lumotlarini ham to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga asos bo‘ladi. o‘z navbatida 

---

113 
buxgalteriya registrlari moliyaviy hisobotlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ma’lumotlar 
asosida rasmiylashtirilishiga xizmat qiladi.
Moliyaviy hisobot shakllari korxonalar faoliyatini har tomonlama o‘rganish, tahlil 
qilish, nazorat etish, hamda boshqarish uchun xizmat qiladi. 
Demak, korxona faoliyati haqida to‘g‘ri xulosaga kelish uchun moliyaviy hisobot 
ma’lumotlari haqqoniy aks ettirilgan bo‘lmog‘i zarur ekan. 
Buxgalteriya registrlarini ulardagi ma’lumotlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks 
ettirishini ahamiyati ham shundadir. 
Buxgalteriya registrlariga tegishli ma’lumotlarni aks ettirishni oldiga qo‘yilgan 
talablarni sanab utdik. Shu talablarga javob berish uchun esa quyidagi vazifalar 
bajarilmogi kerak. 
1. Dastlabki hujjatlarni xar tomonlama tekshirish. 
2. Buxgalteriya registrlari bilan to‘liq ta’minlanish. 
3.Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshlang‘ich qoldiqlarini to‘g‘ri aks ettirib 
chiqish. 
4. Buxgalteriya provodkalarini hisob registlariga tegishli tartibda o‘z vaqtida yozish. 
Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshida boshlang‘ich qoldiqlar aks 
ettirilganda, oldingi hisobot davri uchun ohirgi qoldiq ko‘rsatkichlari olinadi. Ushbu 
boshlang‘ich qoldiq summalari tegishli buxgalteriya hisobi registrlarida aks 
ettirilayotganda, ularning tagiga chiziq chiziladi. Bunday chiziq tortilishiga sabab, 
hisobot davri davomida aks ettirilgan oborot summalari bilan boshlang‘ich qoldiq 
summasini xatolik bilan qo‘shib yuborilmaslik. 
Buxgalteriya registrlarida yozuvlar aks ettirilayotganda, xuddi dastlabki hujjatlarga 
qo‘yilgan talablarga rioya etish zarur. Yozuvlarni aks ettirish talablari shundaki, 
siyohli, ruchkalardan, kimyoviy qalamlardan, yozuv mashinkalardan foydalanish 
zarur. 
Oddiy rangli qalamlardan foydalanish esa, ta’qiqlanadi bu bilan yozuvlarni 
o‘zgartirish oldi olinadi, yozuvlarni uzoq vaqt saqlanishi ta’minlanadi. 
Yozuvlarni buxgalteriya registrlarida qanday usulda aks ettirishga ko‘ra, mashinada 
yozish va qo‘lda yozishga bo‘lish mumkin. 

---

114 
Mashinada yozish deganda, yozuv mashinalari, elektron 
hisoblash mashinalari 
yordamida buxgalteriya registrlarini rasmiylashtirish tushuniladi. 
Buxgalteriya registrlaridagi yozuvlar ulardan necha nusxadan rasmiylashtirilishi 
ko‘ra, bir va bir necha nusxali bo‘ladi. 
Bir necha nusxada buxgalteriya hisobi registrlari rasmiylashtirilishida, ularni xar bir 
nusxasi 
alohida-alohida 
rasmiylashtirilishi 
yoki 
ko‘chirish 
qog‘ozlaridan 
(kopirovka) foydalangan holda rasmiylashtirilishi mumkin. 
Bir necha nusxada yoziladigan hujjatlar, asosan, dastlabki hujjatlar bo‘lib, ularga 
dalolatnomalar, 
TTN 
(tovar-transport 
nakladnoy)larni, 
schyot-fakturalarni, 
nakladnoylarni, to‘lov talabnomasi, to‘lov topshiriqnomalarini, shartnomalarni 
misol tariqasida keltirish mumkin. 
Ko‘chirish qog‘ozlari yordamida yozuvlarni aks ettirish orqali xato yozuvlar 
kamayishiga, hisob ishlarini tezlashishiga va oqibat natijasida buxgalteriya 
xodimlari mehnat unumdorligi oshishiga erishiladi.