Буюк Дедактика

МАКТАБ УЧУН ҲЕЧ КИМ ВА ҲЕЧ НАРСА АСЛО БУЗА ОЛМАЙДИГАН АНИҚ ТАРТИБ ЯРАТИШНИ ТАБИАТДАН ЎРГАНМОҚ КЕРАК


Санъат асосларини табиатан излаш лозим. 1. Ўқитиш ва таълим бериш методини бузилмас қоя сингари мустаҳкам қилиб қуришга имкон берадиган асосларни излай бошлайлик. Агар табиат камчиликларини тўзатадиган восита тонмоқчи бўлсак буни бошқа жойдан эмас, балки табиатнинг ўзидан излаш лозим. Санъатнинг кучи фақат унинг табиатга тақлид қилишидадир деган фикр мутлақо тўғри.
Табият нимани ва қандай килиш намунасини кўрсатади: Киши сувда сузаётганда. 2. Буни мисоллар келтириб ойдинлаштирайлик. Балиқнинг сувда қандай сўзишини кўрганмисиз? Сўзиш унга табиатан хос нарса. Агар одам сувда сўзмоқчи бўлса, балиқга ўхшаб ҳаракат этишга мажбур бўлади: қўллар- балиқ қаноти, оёқлар эса дум вазифасини бажариши ва балиқ қанотларини қандай қимирлатса, одам ҳам худди шундай харакат қилиши зарур.
2. Кемада сузишда. Хатто кемалар хам фақат шу принципга биноан ясалиши мумкин: кеманинг эшкақлари ёки елкани балиқ қаноти ролини, кеманинг рўли эса дум вазифасини бажаради.
3. Учишда. Қушнинг ҳавода парвоз этганига эътибор берганмисиз? Учиш унинг табиатига хос нарса. Деталь қушга ўхшаб учмоқчи бўлганида унинг жуда оғир гавдасини тутиб тура оладиган катта қанот боғлаб олиши ва канотларини силкитиб учиши зарур эди.
4. Товуш чиқаришда. 3. Қаттиқ канал (организмда турли моддалар ўтадиган йўл) ҳайвонларнинг товуш чикарувчи органи ҳисобланади, у кемирчаксимон халқалардан иборат бўлиб, унинг юқорисида очилиб ёпилалиган клапанли нафас йўли, паст томонида нафас чиқарувчи боскон, яъни ўпка жойлашган сурнай, най, дам билан чалинадиган кўшнай ва бошқа музика асбоблари шунга тақлид қилиб ясалган.
5. Яхши чиқаришда. 4. Булутлар орасида гумбурлаб, олов чикариб, тош ташлайдиган нарса селитра билан серонинг ёниши натижасида содир бўлишини кузатганлар. Шунга тақлид қилиб, селитра билан серодан порох тайёрлаганлар, уни тўпга солиб отилса, сунъий равишда момақалдироқ бўлиб, ёруғлик таралади ва яшин чақнагандек бўлади¹.


¹ Яшин ва момақалдироқ ҳодисалари электр зарядлари ҳисобланади, бу Коменский яшаган замонда маълум эмас эди. Порох ҳам, Коменский айтгандек табиатга тақлид этиш натижасида эмас, балки мутлақо бошқа сабабларга биноан ихтиро этилган эди.