Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi

2. Don massasini ajraluvchanligini aniqlab baholash. 
Donni ajratishning samarali usulini tanlashda aralashmaning barcha 
xossa ko`rsatkichlari aniqlab e`tiborga olinadi. Ular asosiy donning xossalari 
ko`rsatkichlari bilan qiyoslanadi va shu ko`rsatkichlarningg farqi katta 
bo`lgan xossa asosida ajratish jarayoni tashkil qilinadi. 
Ajratish uchun tanlangan ko`rsatkich va xossalarning farqiga qarab 
aralashma dondan yengil ajraluvchi, qiyin ajraluvchi va ajralmaydian 
aralashmalarga bo`linadi. 
Ajratish jarayonning samaradorligi aralashmadagi aniq kompo-
nentlarning toza holda ajralish darajasiga bog’liq. Ajratish darajasi quyidagi 
formula orqali aniqlanadi. 
0
P
P
X


Bu erda: 
R
X
- ajratilgan komponent miqdori. 
R
0
- shu komponentni aralashmadagi miqdori. 
Ajratish jarayonini texnologik jarayonga ta’sir etuvchi omillari 4 
guruhga bo`linadi: 
1. Mashinaga tushayotgan yuklanish sharoiti - bu mashinaning ishchi 
organiga vaqt birligi ichida tushayotgan mahsulotlar miqdori; 
2. Ajratishda aralashmaga ishlov berish vaqti; 
3. Aralashmaning tarkibiy qismlarini tabiiy xossalari; 
4. Ajratgichning ishchi organlarini geometrik va kinematik o`lchamlari. 
3. Tegirmonda donning yuzasiga quruq ishlov berish jarayonining 
ahamiyati. 
Tegirmonning tayyorlov bo`limida har xil chiqindilardan ajratib 
tozalangan don yana qo`shimcha ishlov berishni talab qiladi. Donni 
transportirovka qilishda va saqlashda donning yuzasida yig’ilib qolgan chang 
va qotib qolgan loylar quruq ishlov berish jarayonida ajratiladi. Bundan 
tashqari donlar travma olishi natijasida qobiqlari zararlanadi va qisman 
qo`poriladi. Bu donlar noqulay sharoitda saqlangan bo`lsa, donning yuzasida 
mogorli griblar rivojlanadi. Bunday ifloslikni yo`qotish uchun donni yuzasiga 
quruq yoki ho`l usulda ishlov beriladi. Quruq usulda ishlov berish kamchinli 

---

30 
va shutkali mashinalarda yoki A1-ZSHN rusumli qobiq ajatuvchi mashinasi-
da bajariladi. Namlab ishlov berish usulida donni yuzasiga ishlov berish 
uchun yuvadigan mashinalar yoki namlab qayroqlaydigan (A1-BMSH 
rusumli) mashinalar qo`llanadi. 
Tegirmonda donni oddiy un tortishga tayyorlash sxemasida va javdar 
donidan navli un tortishda qobiq ajratuvchi qamchinli mashinalar donga 
gidotermik ishlov berishdan oldin o`rnatiladi. Bug’doy donidan navli un 
tortishda qamchinli mashinalar gidrotermik ishlov berishdan oldin va keyin 
ham o`rnatiladi. 
Donning yuzasiga quruq ishlov berganda qamchinli mashinalarda don 
massasi tarkibida qotgan tuproq bo`lakchalari bo`lsa ular maydalanadi, 
donning yuzasi changlardan tozalanadi, qisman donning qobiqlari va murtagi 
ajratib olinadi. 
Donning yuzasiga ho`l usulda ishlov berishda yuvuvchi mashinalar 
qo`llanilsa don intensiv yuviladi - donning nafaqat yuzasidan balki uning 
jo`yakchasidan ham chang va mikroorganizmlar olib tashlanadi. YUvuvchi 
mashinalarda donning yuzasini tozalash bilan birgalikda yana don 
massasidan gidrodinamiq yengil (boshoq qismlari, poyasi, barglar, puch 
donlar va boshqalar) va og’ir chiqindilar (nomagnit metal bo`lakchalari, 
shisha va boshqalar) olib tashlanadi. 
YUvuvchi mashinalarda donni yuvish uchun faqat odam ichadigan suv 
ishlatiladi. Bir tonna donni yuvish uchun 2 metr kub suv sarf qilinadi. Donni 
yuvilgan suvida ko`p miqdorda iflosliklar va mikroorganizmlar bo`ladi. Bu 
suv kanalizatsiyaga yuborilishidan oldin tozalanishi kerak. 
Namlab qayroqlovchi mashinalarda don namlanadi va qayroqlanadi. Bu 
mashinalarda yuvuvchi mashinalarga nisbatan 5-10 barobar suv miqdori kam 
talab qilinadi. 
Donlarning yuzasiga quruq ishlov berishda donning strukturali-mexaniq, 
fizik-kimyoviy va texnologik xossalari o`zgaradi. YUqoridagi meva 
qobiqlarni qisman olib tashlash natijasida donning mustahkamligi kamayadi, 
bu donni maydalashga ketadigan elektr energiyasi sarfini kamaytiradi. 
Qobiqdan ajratilgan donga suv tezda singadi va endospermda gidrotermik 
ishlov berish jarayoni jadal boradi. 
Ishlab chiqarish sharoitida donning yuzasiga ishlov berish samaradorligi 
donning kuldorligini kamayishi bilan baholanadi. Bunda qo`shimcha singan 
donlarning miqdorini oshishi ham hisobga olinadi. Ho`l usulda donlarga 
ishlov berilganda donning namligini oshishi ham aniqlanadi. 

---

31 
Donlarni yuzasiga ishlov berganda donning kuldorligi quyidagicha 
kamayishi shart: 
1. Kamchinli mashinalarda 
- 0,03 - 0,05 %; 
2. YUvuvchi mashinalarda yoki namlab 
qayroqlovchi mashinalarda 
- 0,03 - 0,05 %; 
3. A1-ZSHN rksumli mashinalarda - 0,08 - 0,12 %; 
Singan donlarning miqdori ko`payishi 2 % dan oshmasligi kerak. 
Donlarni yuvganda yoki namlab qayroqlaganda donni mikroorganizmlar 
soni 4-5 barobar kamayadi, don A1-ZSHN-3 rusumli mashinalarda 
qayroqlanganda mikroorganizmlar soni yanada ko`proq kamayadi.