Buxoro oziq ovqat va yengil sanoat texnologiya instituti

7.3. Rentabellikning mohiyati va ko`rsatkichlari. 

 

Bozor  munosabatlariga  o`tish  sharoitlarida  rentabellikning  ahamiyati  va  o`rni  o`sib 

bormoqda. U korxona faoliyati va kapital qo`yilmalar iqtisodiy samaradorligining asosiy mezoni, 

korxona  va  xo`jalik  yurituvchi  tashkilotlarni  baholashning  sintetik  ko`rsatkichi  bo`lib  xizmat 

qiladi.  

Yangi  sharoitlarda  korxonalarning  faoliyatlarida  yuqori  moliyaviy  natijalarga  erishishga 

intilishi sezilarli darajada ortib bormoqda. 

Har  qanday  xo`jalik  mexanizmi  uchun  asos  bo`lib  korxona  faoliyatini  rejalashtirish  va 

unga  ob`yektiv  baho  berish,  ta`lim  olish,  mehnatga  haq  to`lash  va  iqtisodiy  rag’batlantirish 

fondlaridan  foydalanish,  ishlab  chiqarish  jarayonining  turli  bosqichlarida  xarajat  va  natijalarni 

solishtirish ko`rsatkichlari xizmat qiladi. 

Foyda korxona samaradorligining yagona va universal ko`rsatkichi emas. 

Ishlab  chiqarish  rivojlanishining  samaradorligi  va  intensivligini  baholashda  amaliyotda 

rentabellik  ko`rsatkichlari  tizimi  keng  qo`llanib,  unga  ko`ra  foydaning  miqdori  belgilangan 

hisoblanadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  rentabellik  daromadlilik,  foydalilikni  anglatadi.  Biroq 

rentabellikni  faqat  daromadlilik  deb  qabul  qilish  uning  iqtisodiy  mazmunini  keng  ochib 

bermaydi.  Ular  o`rtasida  tenglikning  yo`qligidan  daromad  miqdori  va  rentabellik  darajasi  turli 

nisbatlarda, ko`pincha turli yo`nalishlarda o`lchanishi dalolat beradi. 

Istalgan muddat uchun iqtisodiy ko`rsatkichlarni hisoblash ko`plab turli xil omillar ta`siri 

ostida amalga oshiriladi. 

Rentabellik  va  foyda  ko`rsatkichlarini  tahlil  qilishda  ularga  ta`sir  ko`rsatishi  mumkin 

bo`lgan  barcha  omillarni  bilish,  bu  omillarning  samaradorlikning  umumlashtiruvchi 

ko`rsatkichlariga  ta`sirini  hisoblash  uslubiyatini  egallash  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu 

omillarni  boshqarish  orqali  korxonada  daromadni  oshirish  zaxiralarini  izlab  topish  va 

rentabellikning talab qilinuvchi darajasiga erishish mexanizmini yaratish mumkin. 

Rentabellik  va  foydaga  ta`sir  ko`rsatuvchi  omillarni  turli  xil  belgilariga  ko`ra  tasniflash 

mumkin.  Masalan,  bu  omillar  ichki  va  tashqi  bo`lishi  mumkin.  Ichki  omillarga  korxona 

faoliyatiga bog’liq bo`lgan hamda korxona faoliyatining turli yo`nalishlarini tavsiflovchi omillar 

mansub bo`ladi. Tashqi omillarga korxona faoliyatiga bog’liq bo`lmagan, biroq ishlab chiqarish 

rentabelligi  va  daromadning  o`sish  sur`atiga  sezilarli  ta`sir  ko`rsatishi  mumkin  bo`lgan  omillar 

kiradi.  Tahlil jarayonida ichki va tashqi omillarni aniqlash  samaradorlik ko`rsatkichlarini tashqi 

ta`sirlardan “tozalash” imkonini beradi hamda korxona yutuqlarini ob`yektiv baholashda muhim 

ahamiyat kasb etadi. 

O`z  navbatida  ichki  omillar  ham  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  omillariga 

bo`linadi.  Noishlab  chiqarish  omillari  asosan  mehnat  va  sotish  sharoitlari,  korxonaning  tijorat, 

tabiatni  saqlash  va  shu  kabi  faoliyat  turlari    bilan  bog’liq  bo`ladi.  Ishlab  chiqarish  omillari  esa 

foydaning  shakllanishida  ishtirok  etuvchi  ishlab  chiqarish  jarayonining  asosiy  elementlari  - 

mehnat predmetlari  va  vositalari  hamda  mehnatning  o`zi  -  mavjudligi  va  ulardan  foydalanishni 

aks ettiradi. 

Xo`jalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida mahsulot ishlab chiqarish, sotish va foyda 

olish bilan bog’liq bo`lgan korxonalarda bu omillar o`zaro aloqada va bir-biri bilan chambarchas 

bog’liq bo`ladi. 

Rentabellikning  mohiyatini  faqat  foyda  shakllanishini  tahlil  qilish  asosida  ochib  berish 

mumkin.  Korxona  mahsulotni  sotish   natijasida o`z xarajatlarini qoplashdan tashqari  foyda  ham 

olgan taqdirda rentabelli hisoblanadi. 

Rentabellik  ko`rsatkichlari  korxona  faoliyati  qanchalik  foyda  keltirishini  ko`rsatadi.  Bu 

ko`rsatkichlar  moliyaviy  hisobotning  ichki  va  tashqi  foydalanuvchilarda  qiziqish  uyg’otib, 

korxona  resurslaridan  foydalanish  samaradorligi  hamda  uning  investitsiyalarni  jalb  qilish 

qobiliyatini  aniqlaydi.  Xususiy  yoki  qarzga  olinuvchi  kapitalning  rentabelligi  korxonaga 

mablag’lar kiritishning rentabelligini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardir. Bu ko`rsatkichlarning 

iqtisodiy  turlanishi  (interpretatsiyasi)  yaqqol  ko`zga  tashlanadi:  sarflangan  har  bir  so`m  qarzga 

olingan  (xususiy)  kapitalga  necha  so`m  foyda  to`g’ri  keladi  (hisob-kitoblarda  korxonaning 

balans yoki sof foydasidan foydalanish mumkin). 

Rentabellikni zamon va makon qoidalariga ko`ra tahlil qilishda asosli  xulosalarga kelish 

---

 

69 

uchun zarur bo`ladigan uchta xususiyatni inobatga olish zarur.  

Birinchi  xususiyat  korxona  faoliyatining  vaqt  jihati  bilan  bog’liq.  Masalan,  mahsulotni 

sotish    rentabelligi  koeffisienti  hisobot  davridagi  faoliyat  natijalari  orqali  aniqlanadi;  uzoq 

muddatli  investitsiyalarning  yuzaga  kelishi  mumkin  bo`lgan  va  rejalashtirilayotgan  samarasi 

inkor  qilinmaydi.  Agar  korxona  katta  miqdordagi  investitsiyalar  talab  qiluvchi  yangi 

texnologiyalar  va  yangi  mahsulot  turlarini  ishlab  chiqarishga  o`tadigan  bo`lsa,  u  holda 

rentabellik ko`rsatkichlari vaqtinchalik pasayishi mumkin. 

Ikkinchi xususiyat tavakkalchilik  muammosi  bilan bog’liq bo`lib, tavakkalchilik darajasi 

yuqori bo`lgan loyihalar ba`zida katta foyda keltirishi ham mumkin. 

Uchinchi  xususiyat  baholash  muammosi  bilan  bog’liq.  Masalan,  xususiy  kapitalning 

rentabellik  ko`rsatkichi  surati  va  maxraji  turli  xil  xarid  qobiliyatiga  ega  bo`lgan  pul  birligida 

keltiriladi.  Ko`rsatkichning  surati,  ya`ni  foyda  o`zgaruvchan  (dinamik)  bo`lib,  faoliyat 

natijalarini  hamda  tovar  va  xizmatlarning  asosan  o`tgan  yilda  yuzaga  kelgan  bahosini  aks 

ettiradi.  Ko`rsatkichning  maxraji, ya`ni xususiy kapital  bir qator yillar davomida shakllanadi. U 

joriy  bahodan ancha  farq qilishi mumkin  bo`lgan, hisobga olish bahosida aks ettiriladi. Demak, 

xususiy  kapital  rentabellik  koeffisientining  katta  bo`lishi,  doim  ham  korxonaga  kiritilayotgan 

kapital  qaytimiga  mos  kelavermaydi;  moliyaviy  qarorlarni  qabul  qilishda  bu  ko`rsatkichni 

e`tiborga  olishdan  tashqari,  korxonaning  bozordagi  bahosini  (bozor  kapitalizatsiyasi)  ham 

inobatga olish zarur. 

quyida  korxona  faoliyatining  samaradorligini  tavsiflovchi  rentabellikning  asosiy 

ko`rsatkichlari keltirilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sof foyda (SF) 

Aktivlar rentabelligi (RA) q   

 

 

 

 

Aktivlarning o`rtacha yillik qiymati (A) 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sof foyda (SF) 

Sotish rentabelligi (RS) q 

 

 

 

 

 

Mahsulotni sotishdan tushgan tushum(ST) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sof foyda 

Xususiy kapital rentabelligi (XK) q   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    Xususiy kapital o`rtacha yillik qiymat (XK) 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sof foyda (SF) 

Bitta aksiya daromadi (AF) q  

 

 

 

 

 

Muomaladagi aksiyalar soni (Na) 

 

 

Aktivlar  rentabelligi  korxonada  1  so`m  foyda  olish  uchun  qancha  mablag’  jalb  qilish 

talab  etilishini  (bu  mablag’lar  manbaidan  qat`i  nazar)  aks  ettiradi.  Ushbu  ko`rsatkich  korxona 

raqobatbardoshligining eng muhim ko`rsatkichlaridan biri hisoblanadi. 

Sotish rentabelligi sotilgan  mahsulotning har bir so`mi qancha sof foyda keltirganini aks 

ettiradi. 

Xususiy  kapital  rentabelligi  korxona  mulkdorlari  ya`ni,  egalari  kiritgan  kapitaldan 

foydalanish  samaradorligini  aniqlash  va  bu  ko`rsatkichni  xuddi  shu  mablag’larni  boshqa 

qimmatbaho  qog’ozlarga  kiritganda  olish  mumkin  bo`lgan  foyda  bilan  taqqoslash  imkonini 

beradi.  Farb  mamlakatlarida  bu  ko`rsatkich  kompaniya  aksiyalarining  kotirovkasiga  sezilarli 

ravishda ta`sir ko`rsatadi. 

Bitta aksiya keltiruvchi foyda ko`rsatkichi korxonaning bozordagi faoliyatini tavsiflovchi 

muhim ko`rsatkichlardan biridir. 

Shu  tariqa,  tavsiya  qilinuvchi  ko`rsatkichlar    tahlil  jarayonida  korxonaning  moliyaviy 

barqarorligini 

aniqlash, 

ishlab 

chiqarish 

samaradorligi 

va 

korxonaning 

bozordagi 

raqobatbardoshligini oshirishga oid chora-tadbirlar belgilashga ikoniyat yaratadi.