Buxoro oziq ovqat va yengil sanoat texnologiya instituti

7.2. Foyda va uning shakllanish manbalari, taqsimlash tartibi hamda ko`paytirish yo`llari. 

 

Foyda  muhim  iqtisodiy  kategoriya  (toifa)  bo`lib,  har  bir  tijorat  tashkilotining  asosiy 

maqsadi  hisoblanadi.  Iqtisodiy  kategorriya  sifatida  foyda



moddiy  ishlab  chiqarish  sohasida 

yaratilgan sof daromadni aks ettiradi. 

Foydaning asosiy qismiga korxonalar ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sotish orqali ega 

bo`ladilar. Zamonaviy  xo`jalik  yuritish  sharoitlarida  foydaning asosiy  vazifasi korxona  faoliyati 

samaradorligini  aks  ettirishda  deb  belgilanadi.  Bunga  foyda  miqdori,  korxonaning  mahsulot 

ishlab  chiqarish  va  sotish  bilan  bog’liq  bo`lgan  mahsulot  tannarxi  shaklidagi  individual 

xarajatlar,  mahsulot  bahosi  shaklidagi  ijtimoiy  zaruriy  xarajatlarni  o`z  ichiga  olishi  lozimligini 

sabab qilib ko`rsatish mumkin. 

Bozor 

munosabatlariga 

o`tish 

sharoitlarida 

korxonalar 

faoliyati 

foydaning 

rag’batlantiruvchi  ahamiyatining  ortishi  bilan  bog’liq.  Foydadan  baholashning  asosiy 

ko`rsatkichi sifatida foydalanish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmining ortishi, sifatning 

yaxshilanishi,  mavjud  ishlab  chiqarish  resurslaridan  foydalanish  unumining  ortishi  bilan 

asoslanadi.  Shu  bilan  birga  foydaning  ahamiyati  ortishiga  amaldagi  foydani  taqsimlash  tizimi 

ham  sabab  bo`ladi  va  unga  ko`ra  esa,  korxonalarning  ishlab  chiqarish  va  ijtimoiy  rivojlanishni 

ta`minlash    uchun  hamda  xodimlarni  bajargan  mehnati  sifati  va  miqdoriga  asosan  moddiy 

rag’batlantirishga sarflanuvchi foydani oshirishga bo`lgan qiziqishning ortishi kuzatiladi. 

Shu  tariqa  foyda  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirish,  xodimlarning  o`z  korxonasi 

erishadigan  yuqori  natijalardan  moddiy  manfaatdorligini  kuchaytirishda  hal  qiluvchi  rol’ 

o`ynaydi. 

Korxonada foyda turli xil faoliyat natijasida olinishi mumkin. Barcha  foydalar  yig’indisi 

korxonaning  yalpi  foydasini tashkil qiladi. Yalpi  foydaning tarkibiy elementlari quyidagilardan 

iborat: 



  bajarilgan ish, ko`rsatilgan xizmat va mahsulot sotishdan olingan foyda; 



  asosiy fondlar, shuningdek, korxonaning boshqa mulki sotishdan olingan foyda; 



  korxonaning moliyaviy faoliyati orqali olinuvchi foyda. 

Korxona daromadi ikki ko`rsatkich, ya`ni mahsulot bahosi va uni ishlab chiqarishga sarflanuvchi 

xarajatlarga  bog’liq  bo`ladi.  Mahsulotning  bozordagi  bahosi  talab  va  taklif  munosabatlari 

---

 

67 

natijasida  kelib  chiqadi.  erkin  raqobat  sharoitlarida  bahoni  shakllantirish  qonunlari  asosida  

mahsulot bahosi ishlab chiqaruvchi yoki xaridor xohishiga ko`ra emas, balki avtomatik ravishda 

tartibga solinadi. 

Foyda  korxona  faoliyati  natijasida  olingan  iqtisodiy  samarani  tavsiflaydi.  Korxonaning 

foyda olishi daromadlarning korxona faoliyati bilan bog’liq bo`lgan xarajatlardan ko`p bo`lishini 

anglatadi  hamda  u  rag’batlantirish  vazifalarini  ham  bajaradi.  Bu  esa  foyda  bir  paytning  o`zida 

moliyaviy  natija  bo`lish  bilan  birga  korxona  moliyaviy  resurslarining  asosiy  elementi  ekanligi; 

daromadning turli darajadagi byudjet shakllanishi uchun asosiy manba bo`lib xizmat qilishi bilan 

izohlanadi. 

Foyda olishning asosiy manbalari quyidagilar: 

birinchi  manba  korxonaning  mahsulotning  u  yoki  bu  turini  ishlab  chiqarishdagi 

monopoliya  holati  yoki  mahsulotning  nodirligi  hisobiga  shakllanadi.  Bu  manbaning  saqlanishi 

mahsulotni doimiy ravishda yangilab borishni ko`zda tutadi; 

ikkinchi manba ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq. Undan foydalanish 

samaradorligi  bozor  kon`yunkturasini  bilish  hamda  ishlab  chiqarishning  rivojlanishini,  doimiy 

ravishda  o`zgarib  turuvchi  bozor  kon`yunkturasiga  moslashtirish  qobiliyatiga  bog’liq  bo`ladi. 

Foyda  miqdori  korxonaning  mahsulot  ishlab  chiqarish  bo`yicha  yo`nalishini  to`g’ri  tanlash 

(doimiy  ravishda  talab  darajasi  yuqori  bo`lgan  mahsulotni  tanlash);  mahsulotlarini  sotish  va 

xizmat  ko`rsatish  uchun  raqobatbardosh  sharoitlarni  yaratish  (baho,  yetkazib  berish  muddati, 

xaridorlarga xizmat ko`rsatish, sotuvdan  keyingi xizmat ko`rsatish va hokazo); ishlab chiqarish 

hajmi (ishlab chiqarish hajmi qanchalik katta bo`lsa, daromad miqdori shunchalik ko`p bo`ladi); 

ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish tuzilmasi bilan bog’liq bo`ladi; 

uchinchi  manba  korxonaning  innovatsion  faoliyatidan  kelib  chiqadi.  Undan  foydalanish 

doimiy  ravishda  texnologiyalarni  takomillashtirish,  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlarni 

yangilash,  uning  raqobatbardoshligini  ta`minlash,  mahsulot  sotish  hajmi  va  foyda  miqdorini 

oshirishni anglatadi. 

Korxonaning balans foydasi foydani taqsimlash ob`yektidir. Foydani taqsimlash deganda 

uning  bir  qismini  byudjetga  jo`natish  tushuniladi.  qonunchilikka  asosan  foydaning  soliq  va 

boshqa  majburiy  to`lovlar  shaklida  byudjetga  kelib  tushuvchi  qismi  tartibgi  solinadi.  Korxona 

ixtiyorida qoluvchi daromad qismi, undan foydalanish yo`nalishlari korxona zimmasida bo`ladi. 

Foydani taqsimlash tamoyillari quyidagilardan iborat bo`ladi: 



  korxonaning  ishlab chiqarish  va  moliyaviy  faoliyat natijasida oladigan  foydasi davlat 

va korxona o`rtasida xo`jalik sub`yekti sifatida taqsimlanadi; 



  foydaning  davlatga  to`lanuvchi  bir  qismi  soliq  va  yig’imlar  ko`rinishida  byudjetga 

kelib  tushadi.  Soliqlar  tarkibi  va  foizi,  ularni  hisoblash  tartibi  va  byudjetga  to`lanuvchi  boshqa 

to`lovlar qonunchilik tomonidan belgilanadi; 



  soliqlar to`langandan so`ng korxona tasarrufida qoluvchi  foyda  miqdori, uning  ishlab 

chiqarish  hajmini  oshirish  hamda  ishlab  chiqarish  va  moliyaviy  faoliyat  natijalarini 

yaxshilashdan manfaatdorligini kamaytirmasligi lozim. 

Korxonada  foydani  taqsimlash  va  undan  foydalanish  tartibi  uning  Nizomida  belgilab  qo`yiladi 

hamda  vakolatli  iqtisodiy  xizmat  xodimlari  tomonidan  tayyorlanib,  korxona  rahbariyati 

tomonidan tasdiqlanuvchi qoidalar yordamida aniqlanadi. 

Mahsulotni sotishdan olinadigan foyda miqdori ichki va tashqi omillarga bog’liq bo`ladi. 

Ichki  omillar  -  korxonada  zamonaviy  texnika  va  texnologiyalarni  joriy  qilish,  xo`jalik  yuritish 

darajasi,  rahbariyat  va  menedjmentning  mas`uliyati,  mahsulotning  raqobatbardoshligi,  ishlab 

chiqarish  va  mehnatni  tashkil  etish  darajasidir.  Korxona  faoliyatiga  bog’liq  bo`lmagan  tashqi 

omillar  qatoriga  esa,  bozor  kon`yunkturasi,  iste`mol  qilinuvchi  modiy-texnik  resurslarning 

bahosi, amortizatsiya me`yori, soliq tizimi kabilar kiradi. 

Korxonada  foydani  oshirishning  asosiy  yo`llari.  Har  bir  korxonada  foydani  oshirish 

bo`yicha  rejali  chora-tadbirlar  ko`zda  tutilishi  kerak.  Umuman  olganda,  bunday  chora-tadbirlar 

quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin: 

* 

ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini oshirish; 

* 

ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish; 

* 

ortiqcha asbob-uskunalar yoki boshqa mulkni sotib yuborish yoki ijaraga berish; 

* 

moddiy  resurslar,  ishlab  chiqarish  quvvatlari  va  maydonlari,  ishchi  kuchi  va  ish 

vaqtidan unumliroq foydalanish hisobiga mahsulot tannarxini pasaytirish; 

* 

ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish; 

* 

mahsulot bozorini kengaytirish va hokazolar. 

Foyda 

korxona 

faoliyatining 

muhim 

iqtisodiy 

ko`rsatkichi 

bo`lsada, 

uning 

---

 

68 

samaradorligini  to`la  tavsiflab  bermaydi.  Korxona  faoliyati  samaradorligini  aniqlash  uchun 

natijalarni  (foydani)  xarajatlar  yoki  bu  natijalarga  erishish  uchun  sarflangan  resurslar  bilan 

solishtirish lozim.