Buxoro muhandislik-texnologiya instituti

Bilvosita  usul  bilan  sovun  pishirish
  bilan  olingan  tayyor  mahsulotga  hid  va 
ranggi bo‘yicha yuqori talablar qo‘yiladi. 
Bilvosita  usul  bilan  xo‘jalik  sovuni  pishirishning  texnologik  jarayoni  quyidagi 
operatsiyalar ketma-ketligidan iborat: toza yog‘li xomashyo ishlatilganda, sovunlash, 
sovun  elimini  yadro  va  sovun  osti  elimiga  ajratish  bilan  qisman  tuzlash; 
tozalanmagan  yog‘li  xomashyo  ishlatilganda,  sovunlash,  sovun  elimini  yadro  va 
sovun  osti  ishqoriga  ajratish  bilan  to‘liq  tuzlash,  silliqlash.  Sovunlash  jarayoni 
bevosita  usul  bilan  ham  olib  borilishi  mumkin,  ya‘ni  dastlab  karbonatli  sovunlash, 
keyin  kaustik  sovunlash  orqali  sovun  elimi  olinadi.  Olingan  sovun  elimida  sovun 
ko‘rinishida bo‘lgan yog‘ kislotalar miqdori 52% dan kam bo‘lmaydi. 
Sovun  elimini  qisman  tuzlash  elektrolitlar  (osh  tuzi  yoki  kaustik  soda 
eritmalari)  bilan  olib  boriladi.  Buning  uchun  sovun  elimiga  qaynayotgan  va 
aralashtirilayotgan  holda  hisoblangan  miqdorda  elektrolit  (20%  li  osh  tuzi  eritmasi) 
beriladi.  Har  bitta  elektrolit  portsiyasi  berilganda  sovunli  massa,  to  elektrolit  to‘liq 
yoyilib ketgunicha yaxshilab aralashtiriladi va qaynatiladi. 
Sistemani  yadro  va  sovun  osti  elimiga  ajralishini  ta‘minlovchi  elektrolit 
kontsentratsiyasi  yog‘li  aralashma  retsepturasi  va  yog‘  kislotalar  kontsentratsiyasiga 
qarab belgilanadi. Odatdagi yog‘ retsepturasi bo‘yicha sovunni qisman tuzlash bilan 
pishirishda  ishlatiladigan  elektrolitlarning  me‘yoriy  kontsentratsiyalari  quyida 
ko‘rsatilgan. 
5– jadval  
Sovun massasidagi yog‘  
kislotalari miqdori, % 
Sovun massasidagi elektrolit 
kontsentratsiyasi  
(NaCl va NaON yig‘indisi), % 
52-54 
1,3 dan ortiq emas 
54-56 
1,0 dan ortiq emas 
56-58 
0,8 dan ortiq emas 
 
Tuzlash tugaganda NaON miqdori 0,3% dan ko‘p bo‘lmasligi lozim. 

---

150 
 
Qisman tuzlash to‘g‘ri olib borilsa, qozondagi sovun massasi bir tekis qaynaydi, uni 
yuzasida  kengligi  20-25  sm  bo‘lgan  plastinalar  ko‘rinadi.  Po‘latdan  yasalgan 
shpateldan  yupqa  qatlamda  oqib  tushadi,  bunda  shpatelni  yuqorigi  qismi  quruq, 
pastki qismida esa sovun yupqa qatlamda tiniq ko‘rinishda bo‘ladi. 
Sovun massasini qisman tuzlash jarayoni tugagandan keyin, uni to ikki fazaga 
ajralguncha  bir  necha  soatga  tindirib  qo‘yiladi.  Bu  fazalar  tarkibida  60-63%  yog‘ 
kislotalari  bo‘lgan  yadro  (tayyor  sovun  asosi)  va  25-30%  yog‘  kislotalari  bo‘lgan 
sovun  osti  elimidan  iborat.  Tindirish  vaqti  yog‘  tarkibi,  kontsentratsiyasi  va  qozon 
hajmiga  bog‘liq.  Masalan,  hajmi  50m
3
  bo‘lgan  qozonda  tindirish  vaqti  20-30  soatni 
tashkil  etadi.  CHiqayotgan  asos  (yadro)  va  sovun  osti  elimining  nisbati  65-70%  va 
35-30%  bo‘ladi.  Tozalanmagan  yog‘li  xomashyo  ishlatilganda,  tarkibida  0,2%  dan 
ko‘p  miqdorda  erkin  ishqor  va  1%  dan  ko‘p  bo‘lmagan  natriy  karbonat  bo‘lgan 
tayyor  sovun  asosi  sovun-yig‘gichga  yuboriladi  va  sovitishga,  so‘ng  quritishga  va 
mexanik  ishlov  berishga  jo‘natiladi.  Sovun  osti  elimi  esa  pastki  shtutser  orqali 
alohida qozonga beriladi va tozalash maqsadida qayta ishlanadi. 
Sovun  pishirish  uchun  tozalanmagan  yog‘li  xomashyo  va  soapstokli  yadro 
ishlatilganda sovun osti elimi elektrolit eritmasi bilan to‘liq tuzlanadi. Buning uchun 
sovun  osti  elimiga  ochiq  bug‘  bilan  qaynatib  va  aralashtirib  turgan  holda  etarli 
miqdorda 20% li osh tuzi eritmasi beriladi. Agar kurakchaga olingan namunada tiniq 
suyuqlik  (sovun  osti  ishqori)  orasida  yadro  donachalari  aniq  ko‘rinsa,  to‘liq  tuzlash 
oxiriga etdi deb hisoblanadi. Tuzlash jarayoni tugayotganda sovunli massa tindiriladi 
(sig‘imi  50m
3
  bo‘lgan  qozonda  2-4  soat)  bunda  ikki  xil  faza  (yadro  va  sovun  osti 
ishqori)  hosil  bo‘ladi.  Sovun  osti  ishqori  so‘nggi  marta  ishlov  berish  uchun  alohida 
sig‘imga  olinadi,  yadro  esa  asos  sifatini  oshirish,  tarkibidagi  elektrolit  miqdorini 
kamaytirish  va  rangini  yaxshilash  maqsadida  silliqlanadi.  Silliqlashda  dastlab 
yadroga  suv  qo‘shib,  ochiq  bug‘  orqali  qaynatish  yo‘li  bilan  uni  sovun  elimiga 
aylantiriladi.  Olingan,  tarkibida  50-55%  yog‘  kislotasi  bo‘lgan  sovun  elimi  qisman 
tuzlanadi va sistema yana yadro va sovun osti elimiga ajraladi. 
Sovun  osti  elimiga  ishlov  berish.
  Sovun  osti  elimida  30%  gacha  sovun 
ko‘rinishidagi  yog‘  kislotalar,  1%  gacha  erkin  ishqor,  har  xil  elektrolitlar  (natriy 

---

151 
 
karbonat,  osh  tuzi), hamda  hamroh  moddalar  va  aralashmalar  mavjud. Bu  moddalar 
unga yog‘li aralashmalardan va boshqa materiallardan o‘tgan. 
Sovun  osti  elimini  sovun  pishirish  uchun  ishlatishdan  avval  uni  sifatini  yaxshilash 
maqsadida qayta ishlanadi. Bu jarayon sovun osti elimidagi erkin ishqorni neytrallash 
va  olingan  sovunli  massani  osh  tuzi  bilan  tuzlashdan  iborat.  Erkin  ishqor  va  natriy 
karbonatni neytrallash jadal qaynatish orqali yog‘ kislotalarini qo‘shish bilan amalga 
oshiriladi.  Bunda  olingan  sovunli  massadagi  ishqor  miqdori  0,05%  dan  oshib 
ketmasligi  kerak.  Olingan  sovun  elimi  qaynatilgan  holda  quruq  tuz  qo‘shish  bilan 
tuzlanadi. Ikki soatlik tindirishdan so‘ng sovun osti ishqori ajratib olinib qayta ishlash 
davom  ettiriladi.  Tozalangan  sovun  yadrosi  esa  navbatdagi  sovun  pishirishga 
yuboriladi.  Tozalash  samaradorligini  yanada  oshirish  uchun  yadroni  sovun  elimiga 
aylanguncha suv bilan eitiladi va tuzlash jarayoni qaytariladi. 
Sovun osti ishqoriga ishlov berish.
 Xo‘jalik sovuni asosini bilvosita usul bilan 
tayyorlash  jarayonida,  hamda  sovun  osti  elimi  va  boshqa  yog‘li  chiqindilarni  qayta 
ishlashda  olingan  sovun  osti  ishqori  tarkibida  8-9%  natriy  xlorid,  0,1%  erkin  natriy 
gidroksid va 0,8% gacha sovun holidagi yog‘ kislotalari bo‘ladi. Sovun osti ishqorini 
qayta  ishlashdan  maqsad  kaustik  soda  va  yog‘  kislotalari  yo‘qotilishini 
kamaytirishdir.  Sovun  osti  ishqori  qayta  ishlashdan  maqsad  kaustik  soda  va  yog‘ 
kislotalari yo‘qotilishini kamaytirishdir. Sovun osti ishqoriga ilashib chiqqan sovunni 
ajratish  uchun  u  50
0
S  gacha  sovutiladi.  Bunda  50%  gacha  sovunlangan  yog‘ 
kislotalari ishqordan ajraladi. 
Yog‘  kislotalari  miqdorini  yanada  kamaytirish  va  soda  mahsulotlarini  ajratib 
olish  uchun  sovun  osti  ishqori  yog‘lash  usuli  bilan  qayta  ishlanadi.  Buning  uchun 
sovun  osti  ishqori  tarkibidagi  o‘yuvchi  va  karbonatli  ishqorlar  yog‘  kislotalari  bilan 
neytrallanadi. Bunda yog‘ kislota miqdori hisoblanganidan 15-20% ortiqcha olinadi. 
Bunday sharoitda qiyin eruvchan nordon sovun hosil bo‘lib, u sovun osti ishqoridan u 
yoki  bu  usul  bilan  ajratib  olinishi  mumkin.  Sovun  osti  ishqorini  neytrallash  uchun 
texnik  yog‘lar,  soapstokning  yog‘  kislotalari  yoki  sintetik  yog‘  kislotalari  S
17
-S
20
 
fraktsiyalaridan  foydalaniladi.  Jarayon  80-85
0
S  da  uzluksiz  aralashtirish,  hamda  3-4 
soat davomida tindirish bilan olib boriladi. Qozonning yuqori qismiga qalqib chiqqan 

---

152 
 
nordon sovun yig‘iladi va asosiy sovun pishirishga yuboriladi, sovun osti ishqori esa 
realizatsiya qilinadi (qurilish tashkilotlariga sotiladi) yoki yog‘ tutgich orqali korxona 
tozalash sistemasiga uzatiladi. 
Neytrallashda ishlatiladigan yog‘ kislota sarfi 1t sovun osti ishqoriga 100-130 
kg ni tashkil etadi.