Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti

Ko'zda tutilgan metaforalar
Hech qachon yomon qizlar to'plamiga duch kelganmisiz? Ular biror narsani aytmasdan gapirishga moyildirlar. Masalan, ular shunday deyishlari mumkin: "U bilan suhbatlashish Frenki bilan uchrashganimdan ham yomonroq edi".
Bu vaqtda tomoshabinlar kim bo'lishidan qat'i nazar, Frenki atrofida bo'lish yoqimsiz ekanligini bilishadi. Shuning uchun, u bilan vaqt o'tkazish juda istalmagan bo'lar edi. Ko'zda tutilgan metaforalar noziklik va kinoya sohasida yashaydi.
Aralash metafora
Aralash metaforalar ko'pincha komediya uchun ajratilgan. Ular ataylab bir-biriga mos kelmaydigan yoki mutlaqo absurd bo'lgan ikkita metaforani birlashtiradi.
Bunga misol bo'lishi mumkin: "Issiq vaqtda u muzga aylandi va o'z barabanining zarbasi ostida raqsga tushdi". Bu erda biz issiqlik va muzni taqqoslaydigan metafora bilan boshlaymiz, lekin keyin biz "o'z barabanining urishi" ni o'z ichiga olgan metaforaga o'tamiz. O'quvchi bir metaforadan ikkinchisiga to'satdan sakrab o'tishi kerakligi sababli, u kamroq mos keladigan aloqani yaratadi.[5]
Ildiz metaforalari
Ildiz metafora insonning madaniyati, o‘ziga xosligi yoki hayotni idrok etishi bilan bevosita bog‘liqdir. Ular qanday qilib o'z nomlarini olganini ko'rishingiz mumkin. Bular insonning ichida chuqur ildiz otgan tushunchalardir. Ular biroz jiddiyroq va ba'zida ularni aniqlash qiyinroq.
Ildiz metaforalari xarakter haqida ko'proq ma'lumot beradigan keng qamrovli yoki falsafiy bayonotlar berishga qodir. Masalan, "Zaif ayollar vaqtni o'zlashtiradilar". Agar bosh qahramon buni aytsa, u shaxsiy kuch va qat'iyatning muhimligiga chuqur ishonchga ega ekanligini aytishingiz mumkin. Ehtimol, bu madaniy tuyg'u; Ehtimol, bu uning shaxsiy shaxsiyatining bir qismidir.[20]


5.O’XSHATISH VA METAFORA ORASIDA SHAKLIY FARQ
O’xshatish va metafora orasida shakliy farqning borligi bunda yaqqol
ko’rinib turadi. Ya‘ni o’xshatishda ishlatiluvchi ―kabi‖, ―go’yo‖, ―xuddi‖,
dek‖ singari unsurlar metaforada uchramaydi. Demak, bu yerda sifat
o’zgarishlarining miqdor o’zgarishlariga aylanish qonuni amal qiladi. Bu qonunni o’z obyektimizga tadbiq etadigan bo’lsak, ―kabi‖, ―go’yo‖, ―-dek‖ va hokazolarning tushib qolishi bilan belgilanadigan shakliy farq, o’z-o’zidan, mazmuniy farqni ham keltirib chiqarishi tabiiy. Mazmuniy jihatdan qanday farq borligini aniqlash uchun o’xshatish va metaforik pozitsiyada kelgan so’zning semem tarkibini qiyoslash lozim.
―Qirchang’i‖ so’zining semem tarkiga nazar tashlasak
1) uy hayvoni;
2) qari;
3) kasalmand;
4) yaroqsiz.
O’xshatish: ―Shavlaev ... yaylovga qo’yvorilgan qirchang’idek, bosh ko’tarmay sandiroqlab yuraveradi‖ (A.Obidjon). Metafora: ―O’v qirchang’i, baxtingga quvonib o’tirmaysanmi?‖ (A.O.) O’xshatishda qirchang’i so’zining hamma semalari yuzaga chiqmoqda, metaforik qo’llanish esa 1- semada xiralashmoqda. Xiralashgan sema o’rnini mutanosib boshqa sema (bu sema tema tarkibidan olinadi) qoplaydi. Bu o’rinda – ―inson‖ ayol) semasi. O’xshatish va metafora qo’llanishida sema tarkibi va shaklining bu xil farq qilinishi uslubiy jihatdan bu ikki tropni farqlaydi.24 O’xshatishda hamma semalarning yuzaga chiqishi mazmunan, o’xshatuvchi unsurlarning ishtirok etishi shaklan o’xshatilayotgan va o’xshayotgan narsani bir butun deb tasavvur qilishga to’siq bo’ladi. Metaforada esa go’yo bu chegara olinadi va ular bir butundek – bittadek tushuniladi.
Quyidagi misolga e‘tibor qilaylik:
Danakdek qulog’im supra bo’lguncha yashab ... (A.Obidjon). O’xshatishda
(danakdek) quloqning har holda danak emasligi, danakka o’xshashligi sezilib tursa,metaforada (supra bo’lguncha) bu xil inkor mavjud emas. Albatta bu shartli. So’zlovchi quloqning supra bo’la olmasligini yaxshi tushunadi. Biroq uslubiy maqsadlarda bu hodisani ataylab yashiradi. Metaforaning bu xususiyati (ikki hodisani bir butun deb bilish) uning qo’llanilishida ham o’ziga xoslik vujudga keltiradi. Ya‘ni metaforik qo’llangan so’z metaforik yo’nalgan so’zsiz ham yolg’iz kela oladi. Masalan, Stadionda yana ―haya-haya‖ boshlandi. Hayda, xo’roz (A.Obidjon). O’xshatishda bu xil imkoniyat nihoyatda chegaralangan. O’xshayotgan va o’xshatilayotgan narsani bildiruvchi so’zlar muntazam sintagmatik aloqada turadi:
Futbolchilarimiz shapaloqdek mamlakat – Belgiya komandasiga yutqazib qo’yishdi (A.Obidjon). Danakdek qulog’im supra bo’lguncha yashab ... Yuqoridagilarni xulosalab shuni aytish mumkinki, o’xshatish va metafora bir-biriga juda yaqin keladi. Ammo bir necha jihatdan farq qiladi. 1. Shaklan: O’xshatishda –dek, -day, go’yo kabi unsurlar qatnashadi, metaforada esa qatnashmaydi. 2. Mazmunan: O’xshatishda o’xshatilayotgan va o’xshayotgan narsa bir-biridan alohidaligi ko’rinib turadi, metaforada esa bir butun deb tasavvur qilinadi. 3. Usluban: O’xshatishda ifoda vositasi so’zning to’liq semalarini saqlaydi, metaforada esa saqlanmaydi.
4. Yo’nalishi – O’xshatish gorizontal yo’nalishni nazarda tutadi. Oltindek bosh, danakdek quloq. Metafora esa vertikal yo’nalishga asoslanadi. Bosh emas, oltin qimmatli narsa, demak, metafora nimanidir nomlaydi, o’xshatish esa sifatlaydi. Metafora va epitet. D.Xo’jayeva epitetlarni metaforadan farqlashga harakat qilib, quyidagilarni yozadi: ―Ko’pincha adabiyotshunoslik va tilshunoslikka doir adabiyotlarda oltin barg, sher yigit kabi birikmalardagi oltin, sher so’zlarida sodir bo’lgan ma‘no o’zgarishini ba‘zan metafora deb, ba‘zan epitet deb talqin etiladi. Biroq epitet aynan metafora bo’lmaganidek, epitet metaforaning ayrim ko’rinishi ham emas.

Xulosa
Til o‘rganish kishilik jamiyatida bag‘oyat muhim sohalardan hisoblanadi. Muloqot vositasi bo‘lmish tilni tabiiy muhitda (oilada, jamoatchilik orasida) yoki uyushgan holda (darsda) amaliy egallash mumkin. Til hodisalariga oid bilimlar esa nazariy jihatdan o‘rganiladi. Xalqaro munosabatlar avj olgan zamonamizda tillami bilish, ayniqsa, ko‘p tillilik (poliglossiya) ulkan ahamiyat kasb etmoqda. O ‘zbekiston Respublikasida tahsil oladigan o‘quvchi va talabalar odatda uch tilni o'rganadilar. „Idrokli yoshlarimizning ko‘pchiligi uch til egasidir“. Ushbu tillar ta’lim nazariyasida maxsus nomlar bilan yuritiladi: ona tili, ikkinchi til va chet til. Ona tili tafakkur shakllanishida alohida xizmat o ‘taydigan birinchi tildir. Ruhshunoslar e’tirofiga binoan „tafakkur — verbal“, ya’ni fikrlash so‘z bilan chambarchas bog‘liq, so‘z — tushuncha ifodalovchisi. Ona tili so‘zlari zaminida o‘zlashtirilgan tushunchalar ikkinchi yoki chet til o‘rganish chog£ida o‘zga til so‘zlarining tovush va yozuvdagi timsolida gavdalanadi. Ona tili, ikkinchi til va chet tilda o‘rganiladigan so‘z (mas. non —хлеб — bread) miqdoran uchta, biroq ular ifodasida shakllanuvchi tushuncha esa yagona: ,,un mahsulotlaridan xamir qorib, tandir, o ‘choq yoki gazda pishiriladigan, yopiladigan yegulik, tirikchilik uchun zarur narsa“. Xullas, tushuncha, tilshunoslar ta ’biri bilan aytganda, umuminsoniy, baynalm ilal hodisadir, so‘zning fonetik va grafik timsoli esa milliydir. 0 ‘z tilida shakllangan tushunchalami o‘quvchi/talaba endi ocrganilayotgan o‘zga til so‘zlari bi1 G ‘afur G'ulom. Ko‘p tilni bilishning xosiyati / / 0 ‘qituvchilar gazetasi, 1965-yil 16-sentabr („Toshkent oqshomi“ gazetasining 1989- yil 6-aprel sonida ,,Ko‘p tilni bilish xosiyati“ nomi bilan qayta bosilgan). Ian fikran bog‘laydi. Binobarin, til o‘rgatish ruhshunosligining yirik mutaxassisi, professor Boris Vasilyevich Belyayevning „chet tilda tafakkumi shakllantirish“ga doir ilmiy mulohazasi nomaqbuldir, zero, turli tilda ifodalangan fikr uyg‘unligi kuzatiladi. Ikkinchi til haqida so‘z yuritilganda, unga boshqa millat vakillaridan iborat qardoshlar, qo‘shnilar tili sifatida qaraladi. M a’lumki, til kishilarning bir-birlarini yaqindan bilishlari, hurm at-e’zozlashlari, do‘stlashishlarida tengi yo‘q omil, bebaho vositadir. 0 ‘rta va oliy o‘quv yurtlarida boshqa tillarda ta’lim oluvchilar uchun ikkinchi til tushunchasi o‘zbek tili demakdir. Chet til — bu xorijiy mamlakat tili. Respublikamizda G ‘arbiy Yevropa (ingliz, ispan, nemis, fransuz) tillari va Sharq (arab, turk, urdu, fors, xitoy, hind) tillari o‘qitilmoqda. Ular ta’lim muassasalarining o‘quv rejalaridan o‘rin olgan. Uchala tilni o‘qitish jarayoni turlicha kechadi: birinchidan, ona tilida tafakkur shakllanadi, o‘zga tillami o‘rganish ulardagi fonetika, leksika va grammatikaga xos xususiyatlami his etish

bilan bog‘liqdir; ikkinchidan, o ‘rganish tartibi ona tilidan boshlanib, undan keyin ikkinchi til va, nihoyat, chet tilga o‘tiladi; uchinchidan, ona tili va ikkinchi til tabiiy vaziyatda, chet til esa sun’iy muhitda o ‘rganiladi. Chet tildagi muloqot,
asosan, darsda muallim rahbarligida kechadi. Chet til muallimi metodika fani yutuqlarini puxta o‘zlashtirish orqali o‘quvchining to'plagan til tajribasi me’yorini
aniq bilishga va uni yanada takomillashtirishga erishadi. Til tajribasi termini Yevropa tillarida chop etilgan metodik adabiyotlarda deyarli uchramaydi, chunki rus (Rossiya Federatsiyasi nazarda tutiladi), ingliz, nemis, fransuz maktablarida yagona ona tili chet til o‘rganishda hisobga olinadi. O‘zbekiston maktablarida esa ona tili va ikkinchi tildan hamda o‘iganilayotgan chet tilning o‘zidan to‘plangan yaxlit til tajribasi xususida fikr yuritish maqsadga muvofiqdir.
FOYDALANILGAN ADABIYLAR
1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat − yengilmas kuch. − Toshkent “Ma’naviyat” 2008.
2. A. Iskos, A. Lenkowa. Deutsche Lexikologie.- Ленинград, 1970.
3. Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. Тoshkent.1995.
4. Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari.
– Toshkent: Fan, 1985.
5. Bruce Hayes. Introductory Phonology. Wiley, 2009.
6. Contemporary Linguistics: An Introduction. William O‘Grady, J.Archibald, M. Aronoff, and J. Rees-Miller, Bedford/St. Martin's. 2001.
7. Cross-Disciplinary Issues in Compounding. Amsterdam, Benjamins.
8. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Ilm – ziyo, 2010.
9. Hozirgi zamon o‘zbek tili. Toshkent: Fan, 1957.
10. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I, II jild. Toshkent: Fan,

11. James R. Hurford, Grammar: A Student's Guide. Cambridge

University Press, 1994.
12. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Т., 2005.
13. Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Т.: Toshkent, 1995.
14. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1993.
15. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
16. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. I va II qismlar. Toshkent: Mumtoz so‘z, 2010.
17. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Fan va texnologiya, 2009.

18. Sidney Greenbaum, Oxford English Grammar. Oxford University Press, 1996.

19. The Oxford Handbook of Compounding, eds. Lieber, Rochelle & Pavol Štekauer, Oxford: Oxford University Press. 2009.
20. Tursunov U., Muxtorov A., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: O‘zbekiston, 1992.
21. G‘ulomov A., Asqarova A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: O‘qituvchi, 1987.
22. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. Toshkent: O‘qituvchi, 1980.
23. Word-formation in English. Cambridge University Press, Cambridge.
24. Jurnallar: “O‘zbek tili va adabiyoti”. O‘zFA. Toshkent. 2014. 4-
25. Ilmiy to‘plamlar: ToshDU ilmiy asarlari. Tilshunoslik
26. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. – 1-jild. 2006.
27. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. – 2-jild. 2006.
28. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. – 3-jild. 2007.
29. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. – 4-jild. 2008.
30. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. – 5-jild. 2008.
INTERNET MANBALARI:
1. http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Compound_(linguistics)&oldid= 650589590.
2. http://Compounding - Definition and Examples of Compounding Words in English.htm.
3. http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=English_compound&oldid=
4. http://UsefulEnglish.ru.
5. http://Useful English Stress in Compound Words.htm. 6. http://Compound Word Lists Complete.htm.
7. http://compound word - definition and examples.htm. 8. www.facebook.com/learnish
9. British Dictionary definitions for bahuvrihiExpand 10. www.onatili.uz