Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti «tuproqshunoslik va geografiya»

O‘simlik hujayrasi turgori va plazmolizi. Qobiq bilan chegaradosh bo‘lgan tirik hujayraning protoplazma qatlami yarim o‘tkazish xususiyatiga ega. U suv o‘tkazadi, ammo suvda erigan moddalarning ko‘p qismini ushlab qoladi. Bu bilan u hujayra va hujayralar aro bo‘shliqda konsentratsiyalar tenglashishiga yo‘l qo‘ymaydi. SHu sababdan hujayra sharbatida erigan moddalar sitoplazmaga osmotik bosim bilan ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu bosim qiymati quyidagi formula yordamida hisoblanadi:


,

bu erda r – bosim, Pa; S – eritmaning molyar konsentratsiyasi, mol/m²;

R – gaz doimiyligi, u 8,3 Dj/(mol K)ga teng; T – mutloq temperatura, K.
Etilgan meva va sabzavot hujayrasidagi osmotik bosim, odatda 0,49 dan 0,98 MPa gacha o‘zgaradi. Buning natijasida protoplazma hujayra qobig‘iga zich yopishadi. Hujayra qobig‘i, o‘z navbatida, hamma tomonga cho‘ziladi. Hujayraning bu tarang holi turgor deyiladi (1, a - rasm).

1-rasm. o‘simlik hujayrasi: a – turgor; b – plazmoliz.

Turgorni o‘zgartirish mumkin. Buning uchun hujayralararo bo‘shliq qand yoki osh tuzining konsentrlangan eritmasi bilan to‘yintiriladi. Hujayra sharbati konsentratsiyasidan balandroq bo‘lgan molyar konsentratsiyada hujayrani o‘rab turgan eritma yanada balandroq osmotik potensialga ega. Namlikning bir qismi hujayradan hujayralararo bo‘shliqqa o‘tadi va protoplazma siqiladi. Bunday holat plazmoliz deb ataladi (1, b -rasm).

Agar konsentrlangan eritmalar ta’siri, masalan, uni suv bilan siqib chiqarish orqali bartaraf etilsa, u holda turgor tiklanishi mumkin. Bunday holat deplazmoliz deyiladi. Qaytarilish darajasi eritma moddaning turi, konsentratsiyasi va davomiyligiga bog‘liq.
Protoplazmaning qaytarilmas o‘zgarishlari isitish natijasida vujudga keladi. Issiqlik ta’siri natijasida oqsillar tugiladi. Meva to‘qimasi hujayra sitoplazmasi koagulyasiyalanishi uchun 50–60⁰S temperatura etarli bo‘ladi. Kamroq namlikka ega bo‘lgan urug‘lar sitoplazmasi 70–80⁰S gacha isiiqqa chidaydi.