Buxoro davlat universiteti qo’lyozma huquqida

 

1.2.1. Aralash tolali matolarni bo`yash va gul bosishga tayyorlash 

       Aralash  tolali  matolarni  bo`yash  jarayonida  asosiy  hal  qiluvchi 

parametrlardan  biri  bu  ularning  miqdoriy  tarkibi  hisoblanadi.  Bu 

tolalarning  bo`yovchi  moddalarga  bo`lgan  moyilligi  har  xilligi  tufaylidir, 

 

 

 

23 

bunday  aralashmali  tolalarni  bir  vannada  bo`yash  natijasida  juda  rang-

barang tusda bo`yalgan mato (yoki mahsulot) olish mumkin. 

 

Yaponiyalik  olimlar  tolalarning  bo`yalishini  yaxshi  yoki  yomon 

bo`lishi  aralashma  tarkibidagi  u  yoki  bu  tolaning  miqdoriga  bog`liqdir. 

Aralash  tolali  matolardan  to`qimachilik  sanoatida  keng  miqyosda 

foydalaniladi.  

    1986-yilda  tarkibida  15,  17,  20,  29,  88,  100,  101,  102,  103,  104,105- 

sexlari  bo’lgan  ―Nitron‖  zavodi  tashkil  etildi.[25]  2007  yilda  esa  ushbu 

zavod Nitron ishlab chiqarishiga aylantirildi. Nitron ishlab chiqarish tashkil 

etilgandan  buyon  nitron  tolasidan  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot 

assortimenti  3-4  xildan  80-100  xil  turgacha  ortadi.  Nitron  tolamiz  chet  el 

bozorini,  jumladan,  Turkiya,  Eron,  Pokiston  va  Xitoy  bozorlarini  egalladi. 

―Nitron‖  ishlab  chiqarishidagi  yigiruv  pardozlash  sexida  sun’iy  nitron 

tolasi  poliakrilonitrilli  nitron  tolasi  ishlab  chiqariladi.  U  tuzli  suv  holatda 

olinadi.  Ishlab  chiqarish  jarayonida  tolali  uzluksiz  yoki  kesilgan  iplar 

ko’rinishidagi  mahsulot  olinadi.  Sexning  mahsuloti  sun’iy  tolani  qayta 

ishlaydigan  iste’molchilarning  talabiga  ko’ra  har  xil  assortimentlarda, 

ranglangan,  oqartirilgan  holda  ishlab  chiqariladi.  Poliakrilonitril  tola  bir 

qancha  xossalariga qarab jun  yoki  paxta tolasi o’rnini  bosa oladi. Shuning 

uchun  ham  u  quyidagi  sanoat  korxonalarida  qimmatbaho  xom  ashyo 

sifatida  ishlatiladi,  jumladan  tekstil,  qog’oz  ishlab  chiqarishda,  matolar 

to’qishda,  har  xil  gilamlar  ishlab  chiqarishda  hamda  sanoat  uchun  kerak 

bo’ladigan  texnik  matolar  tayyorlashda,xalq  iste’mol  mollari  tayyorlashda 

qo’llaniladi.  

    Hozirda  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  inqirozga  uchramaslik  maqsadida 

jahon  bozori  talablariga  javob  beradigan  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun 

texnologik  qurilmalar  yangilanib  bormoqda.  Qurilmalarni  yangilash, 

almashtirish  90-yillardan  boshlandi.  Chet  ellik  hamkorlar  talabi  va 

iltimosiga ko’ra yangi ―Lendiman‖ markali qadoqlash mashinasi o’rnatildi. 

U har biri 250-300 kg bo’lgan nitron tolasi joylashgan toylarni qadoqlaydi. 

 

 

 

24 

So’ngra  maxsus  loyiha  asosida  kimyoviy  aralashmalarni  tayyorlash 

bo’limida barcha qurilmalar sovitgichlar, isitgichlar almashtirildi.  

    Bir qancha  vaqtdan so’ng  maxsus ―Mexotronika- TES‖  loyihasi asosida 

pardozlash  sexining  ancha  eskirib  qolgan,  ko’p  elektr  energiya  iste’mol 

qiladigan  elektr  dvigatellarning    o’rni  zamonaviy  kam  energiya 

sarflaydigan elektrodvigatellarga almashtirildi. [25]   

           Bo`yalgan PAN tolasi quyidagi usullar bilan olinadi:  

- sintezlangan rangli sopolimerdan tola shakllantirish orqali; 

-erimaydigan 

bo`yovchi 

moddalar 

va 

pigmentlardan 

foydalanib 

sopolimerni massada bo`yash yo`li bilan; 

- yangi shakllangan tolani  bo`yash orqali; 

- tayyor quritilgan tolani bo`yash yo`li bilan. 

Yuqoridagi birinchi uch usul tola olish zavodlarida amalga oshirilsa, 

tayyor  tolani  bo`yash  esa  to`qimachilik  korxonalarining  pardozlash 

fabrikalarida tola sifatida va mato ko`rinishida amalga oshiriladi. 

Nitron  tolasi  tarkibida  kislotali  xarakterdagi  funksional  guruhli 

monomer  itakon  kislotasi  borligi  tufayli  tola  kation  bo`yovchi  moddalar 

bilan bo`yalish qobiliyatiga ega. Tayyor PAN tolasini bo`yash mexanizmini 

o`rganishga  ko`p  ilmiy  ishlar  bag`ishlangan.  L.  Risovskaya,  B.Melnikov 

kation  bo`yovchi  moddalarni  PAN  sopolimeri  bilan  bog`lanishi  bo`yovchi 

modda  kationi  tolaning  kislotali  guruhlari  bilan  o`zaro  kimyoviy  ta`sir 

hisobiga  bo`lishini  ko`rsatdi.  Keyinroq  bajarilgan  M.Kazlovaning 

izlanishlarida  [27]  kation  bo`yovchi  moddalar  nitron  tolasida  kimyoviy 

bog`  hosil  bo`lishi  va  kation  bo`yovchi  moddalarni  tola  yuzasi  bilan  hosil 

qiluvchi  elektrostatistik  kuchlari  hisobiga  ham  bog`lanishini  ko`rsatdi: 

kimyoviy  o`zaro  ta`sir  kuchlari  hisobiga  kation  bo`yovchi  moddalarning 

asosiy qismi tolaga bog`lanadi. 

Tolalar 

aralashmasidan 

tayyorlangan 

matolar 

pardozi 

murakkablashadi.  Umuman  olganda,  matolarni  pardozlash  jarayoni  ko`p 

bosqichli bo`lib, quyidagilardan iborat: 

 

 

 

25 

- xom mato yuzasini mexanik va issiqlik usullari bilan tozalash; 

- matolarni ohordan tozalash va qaynatish ; 

- matolarni oqartirish; 

- matolarni bo`yash yoki ularga gul bosish; 

- yakunlovchi pardoz berish. 

 

Ko`rsatilgan  jarayonlarda  mato  tolasi  kimyoviy  eritmalar  ta`sirida 

ishlov  oladi,  bo`yovchi  moddalar  eritmasi  yoki  gul  tarkibidagi  bo`yovchi 

modda  yaxshi  shimilishi  va  tola  tarkibida  mustahkamlanishi  uchun  esa 

bug`lanadi  yoki  havo  muhitida  yuqori  haroratda  qizdiriladi.  Yakunlovchi 

ishlov  berish  ham  kimyoviy  moddalar  ta`siri  va  yuqori  haroratda  kechadi, 

bu  jarayon  mexanik  ta`sir  bilan  yakunlanishi  mumkin.  Shuning  uchun 

pardozlash  jarayonida  mato  mustahkamligini  saqlab  qolish  muhim  vazifa 

hisoblanadi,  bunga  erishish  uchun  jarayonning  ratsional  sharoitini 

ta`minlash  va  shu  orqali  yuqori  sifat  ko`rsatkichlariga  erishish  talab 

qilinadi. 

Bunga 

har 

bir 

jarayon 

mexanizmini 

o`rganish 

va 

foydalanilayotgan 

muhit 

ta`sirida 

tola 

stukturasida 

kechayotgan 

o`zgarishlarni  tahlil  qilish  zarur  bo`ladi.  Shu  nuqtai  nazardan  paxta  tolasi 

qurilmasini,  xossalarini  ko`rib  chiqish  va  uning  asosini  tashkil  etuvchi 

sellyuloza  stukturasiga  oid  bo`lgan  ma`lumotlarga  murojaat  etish  zarur 

[28,29].  

 

Paxta  tolasidan  tayyorlangan  matolarni  pardozlashda  ishqor 

eritmasida  ishlov  berish  muhim  o`rin  egallagan,  chunki  sellyulozaning 

glyukozid  bog`lari  past  kontsentratsiyali  ishqor  eritmasi  ta`siriga  ancha 

chidamli,  ammo  bu  sharoitga  uning  yo`ldoshlari  chidamli  emas.  Ishqoriy 

ishlov  yordamida  mato  tozalanishi  natijasida  sellyulozaning  reaksiyaga 

kirishish qobiliyati ham oshadi. Oldin, eritmada bo`kish darajasi oshadi va 

sellyuloza  stukturasiga  kimyoviy  moddalar  kirishi  pardozlash  jarayonlari 

tezligini  oshishiga  olib  keladi.  Pardozlash  jarayoni  tarkibiga  matoga 

kislotali  muhitda  ishlov  berish  ham  kiradi.  Shuning  uchun  sellyulozani 

kislotali  muhitga  bo`lgan  munosabatini  hisobga  olish  zarur.  Ayniqsa, 

 

 

 

26 

kislota  ta`siri  tolani  har  xil  joylarida  bir  tekisda  ketmasligi  sellyuloza 

xossalarining  notekisligiga  olib  keladi.  Bu  hodisa  gidroliz  mahsulotlari 

tarkibi murakkabligida ham o`z tasdig`ini topgan. 

 

Sellyulozaning  polimerlanish  darajasi  pasayishi  unga  ishqor,  kislota 

va  oksidlovchilar  ta`sirining  pirovard  natijasi  bo`lib  hisoblanadi  [30].    Bu 

o`z  navbatida mato mustahkamligini pasayishiga olib keladi. 

 

PAN  tolalari  (shu  jumladan  nitron)  issiqbardoshligi,  nurbardoshligi, 

atmosfera  ta`siriga  chidamliligi  bo`yicha  hamma  sanoat  miqyosida  ishlab 

chiqariladigan  (ftorlon  tolasidan  tashqari)  sintetik  tolalardan  yuqori  turadi. 

Ularning 

yumshoqligi, 

yuqori 

hajmga 

egaligi, 

kam 

issiqlik 

o`tkazuvchanligi,  moy  va  yog`  ta`siriga  chidamliligi,  oson  tozalanishi  va 

qator  oksidlovchilar  ta`siriga  chidamliligi  tola    afzalligini  tashkil  etadi. 

Kamchiliklariga  esa  ishqor  va  kislotalarga,  ayniqsa  yuqori  haroratda 

chidamsizligi,  sirtmoq  sharoitida  mustahkamligining  pastligi,  oson 

elektrlanishi kiradi. 

 

Yangi shakllantirilgan kimyoviy tola katta solishtirma yuzaga (30-80 

m

2

/g)  va  g`ovaklikka  (umumiy  hajmi  0,06-0,6  sm

g

/g)  egaligidan  maxsus 

xossalarga ega bo`lgan nitron tolalarini olishda keng foydalaniladi [31-34]. 

 

Bu  jarayonlar  yangi  shakllangan  tolaga    ishlov  berishga  asoslangan 

bo`lib  uning  nazariy  asoslari  professorlar  A.B.Pakshver  va  B.E.Geller 

tomonidan ishlab chiqilgan [35]. 

 

Shu  usuldan  foydalanib  nitron  tolasini  gigiyenik  xossasi  va  uni  

bo`yaluvchanligini  oshirish  uchun  I.A.  Nabiyeva  tabiiy  ipak  chiqindilari 

eritmasi  bilan  yangi  shakllangan  tolaga  ishlov  berishni  taklif  etdi  [36,37]. 

Natijada tolani to`qimachilik jarayonlarida elektr zaryadlanishi kamaydi va 

tolani  bo`yash  uchun  ishlatiladigan  bo`yovchi  moddalar  assortimentini 

kengaytirishga erishiladi.       

 

PAN  tolasi  ishlab  chiqarishni  o`sish  tendensiyasi  to`qimachilik 

sanoati  xom-ashyo  balansida  kimyoviy  tolalar  ulushini  oshib  borishi  bilan 

bog`liq.  Dunyo  miqyosida  to`qimachilik  tolalarini  ishlab  chiqarish 

 

 

 

27 

jarayonini  tahlili  shuni  ko`rsatmoqdaki,  sintetik  tolalarini  ulushi  oshib, 

sellyuloza tolalarining ulushi esa kamayib bormoqda. 

Poliakrilonitril tolasi juda zich strukturaga ega ekanligi hammamizga 

ayon.  Tola  hosil  bo`lish  jarayonida  PAN  makromolekulalari  bir-biriga 

nisbatan  juda  yaqin  joylashgan  bo`ladi.  Bu  esa  ulariing  yuqori  kristallik 

darajasiga ega ekanligidan dalolat beradi.  Jahon  ishlab chiqarish sanoatida 

sintetik tolalarni bo`yashni maxsus usullari ishlab chiqarilmoqda: 

1.  Kichik  molekulyar  massaga  ega  bo`lgan  maxsus  assortimentli 

bo`yovchi moddalardan foydalanish. 

2. Jarayonni jadallashtiruvchi tashuvchilardan foydalanish. 

3. Bosim ostida yuqori temperaturali bo`yash jarayoni. 

4.  Termozol  usuli  (termofiksatsiya  jarayoni  200°C  temperaturada 

kechadi). 

Har  bir  usulning  o`ziga  yarasha  afzalligi  bilan  bir  qatorda 

kamchiliklari  ham  mavjud.  Oxirgi  uch  usul  nitron  tolani  bo`yash  uchun 

amalda  keng  qo`llanilmoqda.  Lekin  hozirgi  vaqtga  kelib  bunday  tolalarni 

bo`yashda  ijobiy  natijaga  erishish  uchun  yangi-yangi  usullar  ishlab 

chiqarilmoqda.  Paxta  va  nitron  tolalaridan  iborat  aralash  tolali  matolarni 

uzlukli,  uzluksiz, davriy, bir  va ko`p  vannali  usullarda  bo`yash  jarayonlari 

taklif etilgan [38]. 

Gidrofil  xossaga  ega  sellyulozali  tolalar  bilan  gidrofob  xossaga  ega 

sintetik  tolalar  aralashmasidan  tayyorlangan  matolar  yuqori  gigiyenik  va 

fizik-mexanikaviy  xossalarga  ega  bo`ladi.  Ayniqsa,  paxta  va  PE 

tolalarining  har  xil  nisbatdagi  (50:50;  37:63)  aralashmalari  ko`ylakbop, 

kastyumbop  va  niqoblangan  matolar  assortimentini  kengaytirishda  keng 

qo`llaniladi  [39].  Keyingi  paytlarda  paxta  tolasini  PAN  tolasi  bilan 

aralashmasi  ham  to`qimachillik  sanoati  xom  ashyo  bazasida  o`z  o`rnini 

topmoqda [40]. 

Sellyulozali  va  sintetik  tolalar  aralashmasidan  tayyorlangan 

to`qimalarni  bo`yashdagi  qiyinchilik  tolalar  tabiati,  qurilmasi  va 

 

 

 

28 

xossalaridagi  qarama-qarshilik  asosida  yotadi.  Hozirda  sanoat  miqyosida 

bir  tekisda  ravon  bo`yalgan  va  mustahkam  rangli  mato  olish  uchun  ikkala 

tolani ham bir xilda bo`yaydigan bo`yovchi  moddalarni va kerakli bo`yash 

sharoitini  tanlab  olish  zarur.  Ammo,  tolalar  tuzilishi  va  xususiyatlarini 

inobatga olsak, bu muammo ancha murakkab ekanligi namoyon bo`ladi. 

Paxta  va  sintetik  tolalar  aralashmasidan  tayyorlangan  matolarni 

bo`yash quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi: 

– bir vannali; 

– ikki vannali. 

Bu  to`qimalarni  ikki  sinfga  yoki  bir  sinfga  mansub  bo`yovchi 

moddalar bilan bo`yash mumkin. Bu borada bir qancha ishlar olib borilgan. 

Chet  el  olimlari  Yang  Y.  va  Li  S.  Paxta  va  PE  aralash  tolali  matolarni 

dispers  va  aktiv  bo`yovchi  moddalar  bilan  bo`yashni  bir  vannali  usulini 

ishlab chiqdilar [41]. Tajriba bu  usulni  yuqori  harorat  va  ishqoriy  muhitda 

olib  borish  mumkinligini  ko`rsatdi.  Afzalligi  esa  vaqt,  suv  va  energiyani 

tejalishidir. 

J. Zgibneva va E. Umurzoqovlar tarkibi 67:33 bo`lgan nitron – paxta 

aralashmasidan  tayyorlangan  matoni  bo`yash  uchun  kation  va  bevosita 

bo`yovchi  moddalar  aralashmasidan  foydalanganlar  [42].  Kation  va 

bevosita  bo`yovchi  moddalarni  bir  vannada  o`zaro  mos  kelishi  ustida  olib 

borilgan  tajribalar  shuni  ko`rsatdiki,  kation  oltin  –  sariq  43  va  bevosita 

zangori  bo`yovchi  moddalar  40:60  nisbatda  olganlarida  1-5  g/l 

kontsentratsiya  chegarasida  o`zaro  mos  tushishar  ekan.  Shunday  bo`yash 

vannasida  aralash  tolali  materialni  bo`yashni  bir  va  ikki  vannali  usullari 

mualliflar tomonidan chuqur tahlil qilingan.  Lekin bu bo`yovchi  moddalar 

bilan  suvli  ishlovlarga  va  atmosfera  ta`siriga  chidamli  ranglar  olib 

bo`lmasligi ham  ma`lum. Shu bilan birga, bunday matolarni boshqa sinfga 

mansub  bo`yovchi  moddalar  bilan  bo`yash    jarayoni  o`rganilgani  yo`q. 

Undan  tashqari  aralashmada  tolalar  nisbati  o`zgarishi    bilan  bo`yash  

mexanizmi qay darajada o`zgarishiga javob berilgani yo`q. 

 

 

 

29 

Nemis  olimlari  sellyuloza  (lyosell)  va  jun  tolali  aralash  matolarni 

bo`yash  ustida  ish  olib  borganlar  [43].  Sellyuloza  tola  va  matolarni 

kationlash yordami bilan modifikatsiyalash orqali ularni 5 daqiqa davomida 

60°C  haroratda  kislotali  va  aktiv  bo`yovchi  moddalar  bilan  bir  tekis 

bo`yash mumkinligini aniqladilar. 

Paxta  va PE tolalari aralashmasidan tayyorlangan  matolarni bo`yash 

texnologiyasiga  oid  bo`lgan  izlanishlarni  ko`rib  chiqish  va  foydali 

natijalardan  paxta  va  nitron  tolalari  aralashmasidan  tayyorlangan 

mahsulotlarni  bo`yashda  foydalanish  maqsadga  muvofiq  bo`lardi.  Bu 

sohada bo`yovchi moddalarni tanlash eng muhim hisoblanadi. 

Paxta va PE tolalari aralashmasidan tayyorlangan matolarni termozol 

usulida faqat dispers bo`yovchi modda bilan bo`yash ham ahamiyatga ega. 

Masalan,  prof.  G.  Krichevskiy  [44]  dispers  bo`yovchi  moddani 

sellyulozaga 

PEG 

ishtirokida 

bog`lash 

mexanizmini 

o`rgangan. 

Muallifning  fikricha,  bu  jarayon  PEG  ning  bo`yovchi  moddalarni  yuqori 

haroratda (200

0

C) eritish qobiliyati bilan bog`liq. Erigan dispers bo`yovchi 

modda  PEG  bilan  to`lgan  tola  mikrog`ovaklariga  diffuziyalanadi. 

Bo`yovchi 

moddaning 

PEG 

da 

erish 

temperaturasidan 

pastroq 

temperaturadagi  mato  yuvilganda  PEG  chiqib  ketadi,  bo`yovchi  modda 

erimagan  shaklda  tola  qurilmasi  g`ovaklarida  qoladi  va  molekulalararo 

ta`sir kuchlari bilan ushlanib turadi. 

Rang  mustahkamligini  oshirish  uchun  qo`shimcha  yakunlovchi 

ishlov  berish  tavsiya  qilinadi.  Bo`yashning  termozol  usuliga  boshqa 

mualliflarning  izlanishlari  ham  bag`ishlangan  [45].  Prof.  V.  Androsov 

sellyulozali  tola  va  PAN  tolasi  aralashmasini  kation  va  kub  bo`yovchi 

moddalar  bilan  bo`yashni  uch  usulini  taklif  etgan  [46].  Yana  shu  muallif 

PAN va atsetat tolalari aralashmasini dispers va kation bo`yovchi moddalar 

bilan bir vannali ikki bosqichli  uch usul bilan bo`yashni ham tavsiya etgan. 

Bu  usulda  ham  oldin  PAN  tolasi  kation  bo`yovchi  modda  bilan  bo`yaladi, 

so`ng  yana  shu  vannaning  o`zida  atsetat  tolasi  dispers  bo`yovchi  moddasi 

 

 

 

30 

bilan  bo`yaladi.  Ammo  to`q  rang  olish  uchun  ikki  vannali  usuldan 

foydalanish  ma`qulroq.  Yuqorida  ko`rib  o`tilgan  termozol  bo`yash  usulini 

bir  va  ikki  vannali  variantlari    PAN    va    paxta    tola    aralashmalari  uchun 

ham ahamiyatli [47]. Bir vannali usul iqtisodiy jihatdan ustunroq turadi. Bu 

usulda  bir  vaqtning  o`zida  bo`yovchi  moddalarning  aralashmasi  tolalarda, 

matolarda  yuqori  haroratda  qizdirish  orqali  bog`lanadi.  Dispers  va  aktiv 

bo`yovchi  moddalar  aralashmasidan    foydalanilganda  termozol  usulda 

dispers  bo`yovchi  moddalar  pH  =  6-6,5  bo`lganda  maksimal  bog`lanish 

darajasiga erishadi, ammo aktiv bo`yovchi moddalarning bog`lanishi uchun 

esa  ishqoriy  muhit  zarur.  Bu  muhitda  dispers  bo`yovchi  moddaning 

yo`qotilishi  10%  ni  tashkil  etishi  mumkin,  to`q  ranglar  olishda  bu  miqdor 

30-40 % ni tashkil etishi ham mumkin [48]. AQSH da ishlab chiqariladigan 

orlon PAN tolasi va paxta aralashmasi (tolalar nisbati 80:20, 75:25) trikotaj 

mahsulotlarini  tayyorlashda  ishlatiladi.  Bu  aralashmadagi  sintetik  tolani 

bo`yash  uchun  dispers  yoki  asosli  bo`yovchi  modda  tanlangan  bo`lsa, 

sellyulozali tola qismi uchun esa bevosita yoki  kub bo`yovchi modda taklif 

etilgan.  Bo`yovchi  moddalar  tanlov  tarkibi  rang  to`qligi  va  zarur  rang 

mustahkamligiga  bog`liq.  Bunday  tolalar  aralashmasidan  tayyorlangan 

mato uzluksiz usulda bo`yaladi. Bunday matoga bir tekis rang berish uchun 

suspenzion-shimdirish,  quritish  bilan  yoki  shimdirish-bug`lash  usuli 

qo`llanilishi mumkin. 

Prof.  K.Ergashev  paxta  va  nitron  tolalari  aralashmasidan  (33:67) 

olingan  matolarni  bo`yash  jarayoniga  tayyorlash  ustida  sistematik 

izlanishlar olib borib quyidagi ishlov sharoitini taklif etganlar [49]: 

-  gazli  mashinada  mato  yuzini  tukdan  tozalash  —  ishqoriy  eritmani 

shimdirib  bug`lash  -  yuvish  -kislotali  vannada  ishlov  berish  -  oqartirish 

vannasini shimdirib bug`lash - yuvish - quritish -rolikka mahsulotni o`rash.     

 

Pardozlangan matoning 1 m

2

 ning massasi 170 gramm, kengligi 1100 

mm ni tashkil etgan. Olib borilgan izlanishlar aralashmada nitron tolasining 

miqdori    67%    ni  tashkil  qilgani  uchun,  matoning  fizik-mexanikaviy   

 

 

 

31 

xossalarini  saqlab  qolish  va  shu    bilan    birga    yetarli  kapillyarlikka  va 

oqlikka  ega  bo`lgan  mahsulot  olishga  erishish    uchun    avvalo  ohordan 

tushirish jarayonini qaynatish jarayoni bilan birga olib borish zarurligini va 

«kuchli  ishqoriy  muhit»  ni  natriy karbonat hisobiga  hosil qilish  maqsadga 

muvofiqligini  tasdiqladi.  Ammo  katta  kenglikka  va  zichlikka  ega 

hisoblangan  matoni  olish  uchun  tarkibida  paxta  tolasi  ko`p  bo`lgan 

aralashma  ma`qul  bo`ladi. Bunday aralashmani tayyorlash, bo`yash  va  gul 

bosish jarayonlari ustida izlanishlar olib borilmagan. 

Aralash  tolali  matolar  bir  qator  yangi  qimmatli  xususiyatlarga  ega 

bo`lgani  uchun,  bunday  assortimentlarga  bo`lgan  talab  va  ehtiyoj  kundan-

kunga  ortib  bormoqda.  Bunday  matolar  xossalarining  turli-tuman  bo`lishi, 

aralash  mato  tarkibidagi  tashkil  etuvchi  tolalar  miqdorlarining    qanday 

nisbatda bo`lishiga bog`liq. 

Tabiiy 

va 

kimyoviy 

tolalar 

aralashmasidan 

tayyorlangan 

assortimentlar yaratish orqali quyidagilarga erishiladi: 

1.  Tabiiy tolalar defitsitining oldi olinadi 

2. Hozirgi kun talablariga  muvofiq, universal  xossali  va  yuqori sifat 

ko`rsatkichlariga  ega  bo`lgan  arzon,  xaridorgir  to`qimachilik  materiallari 

ishlab chiqariladi. 

Lekin,  bunday  tolali  matolarni  pardozlash  bir  qator  muammolarni 

keltirib chiqaradi, sababi  hozirgacha pardozlash jarayonlari  ham  yetarlicha 

o`rganilmagan. Paxta-nitron aralashmali matolar tayyorlash, bo`yash va gul 

bosish  uchun  taklif  etilgan  jarayonlar  miqyosi  adabiyotlarda  keng  emas. 

Shuning  uchun  bu  jarayonlarni  chuqur  o`rganib  va  shu  asosida  yaxshi 

texnologiyalar yaratish dolzarb vazifa hisoblanadi. 

Mazkur magistrlik ilmiy ishida paxta va tabiiy ipak chiqindilari bilan 

modifikatsiyalangan nitron tolalari aralashmasini mahsulotlarni bo`yash va 

gul  bosishga  tayyorlash,  hamda  bo`yash  jarayonlari  ustida  izlanishlar  olib 

boriladi.  Lekin  adabiyotlar  tahlili  shuni  ko`rsatadiki,  nitron  tolasini  tabiiy 

ipak chiqindilari bilan modifikatsiyalash, hamda uning asosida paxta tolasi 

 

 

 

32 

bilan  birgalikda  mahsulotlar  olish,  ularni  pardozlashga  tayyorlash,  hamda 

bo`yash bo`yicha umuman izlanishlar olib borilmayapti.  

 

Sadriddinov  B.B.  [50]  paxta  va  nitron  tolasili  aralashma 

mahsulotlarini bo`yash  va  gul bosishga tayyorlash  hamda  ularni bir sinfga 

mansub  bo`lgan  bo`yovchi    moddalar  bilan  bo`yash  imkoniyatlarini 

yaratish ustida izlanishlar olib bormoqda. 

Demak  xulosa  qilib,  Paxta-ipak  tolali  matolarni  ishlab  chiqarishda 

tabiiy  ipakdan  foydalanish,  to`qimalarning  texnologik  ko`rsatkichlarini 

yaxshilashga,  fizik-mexanik  xususiyatlarini  oshishiga  va  matolarni 

qo`llanish  xususiyatlarini  yaxshilashga  olib  kelishi  ma`lum  bo`ldi, 

Paxtadan  foydalanish  esa  matoni  arzonlashtirishga  olib  kelindi.  Ipak 

matolari,  asosan  kuchsiz  ishqoriy  muhitda  bo`yash  va  gul  bosishga 

tayyorlanadi.  Paxta  matosi  ipak  texnologiyasi  bo`yicha  qaynatiladi  va 

oqartiriladi.  Aralash  tolali  matolar  bir  qator  yangi  qimmatli  xususiyatlarga 

ega  bo’lgani  uchun,  bunday  assortimentlarga  bo’lgan  talab  va  ehtiyoj 

kundan-kunga  ortib  bormoqda.  Bunday  matolar  xossalarining  turli-tuman 

bo’lishi,  aralash  mato  tarkibidagi  tashkil  etuvchi  tolalar  miqdorlarining  

qanday nisbatda bo’lishiga bog’liq.