Buxoro davlat universiteti qo’lyozma huquqida

 

 

 

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS  

TA`LIM  VAZIRLIGI 

 

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI 

 

                                                                     Qo’lyozma  huquqida 

                                                                      

 

 

QO`CHQOROVA DILFUZA O`KTAM QIZI 

 

Aralash tolali matolarga gul bosish va yakunlovchi pardozlash 

texnologiyasini tadqiq etish 

5A140501- kimyo (fan yo’nalishlari bo’yicha) mutaxasisligi   

Magistr  

akademik darajasini olish uchun yozilgan    

 

DISSERTATSIYA 

        

                        

 

 

                                                                               Ilmiy  rahbar: 

                                                                    k.f.d. dots. G.A.Ixtiyarova 

 

 

 

 

 

                                       BUXORO-2014 

 

 

 

2 

 

                                             MUNDARIJA 

Kirish……………………………………………………………………   8 

I BOB.  ADABIYOTLAR SHARHI 

1. Pardozlashda gazlamalarni bo`yashga va gul bosishga 

tayyorlash....................................................................................................13   

1.1. Materiallarga gul  bosishning umumiy masalalari……………….......14 

1.1.1. Matolarga gul bosish jarayoni………………………………….......14       

1.1.2. Quyultiruvchilarning sinflanishi va ularning xususiyatlari…...........15 

1.2.Faol bo’yoqlar, kimyoviy tuzilishi, xossalari va qo’llash    usullarining 

ususiyatlari…………………………………………………………….......18 

1.2.1. Aralash tolali matolarni bo`yash va gul bosishga tayyorlash............22 

1.2.2.Paxta va ipak tolali aralash matolarni bo’yash………………….......32 

1.3. Gul bosish jarayoni  texnologiyasi……………………………….......38 

1.3.1. Modifikatsion kraxmal asosidagi quyultiruvchi  moddalar…...........39 

1.4.Yakunlovchi pardozlash jarayoni xususiyatlari………………............41     

I bob bo`yicha xulosa………………………………………………..........43 

II BOB. METODIK QISM 

2.1.Foydalanilgan kimyoviy moddalar tavsifi……………………….........44 

2.2. Namunalarning oqlik darajasini aniqlash……………………….........46 

2.3.  Namunalarni kapillyarligini aniqlash…………………………..........46 

2.4. Paxta-modifikatsiyalangan nitron asosidagi matoni aktiv bo`yovchi 

moddalar bo’yash…………………………………………………............47 

2.5. Sovun eritmasi ta`siriga rang mustahkamligini tekshirish……...........47 

2.6. Rangni ishqalanishga bo`lgan chidamliligini  tekshirish……….........48 

 

  2.7. Aralash quyultiruvchilar tayyorlash uslubiyoti…………………........48 

 II bob bo`yicha xulosa…………………………………………………...49 

III BOB. TAJRIBA NATIJALARI VA ULARNING TAHLILI 

 3.1. Aralash tolali matolarni  bo’yash va gul bosishga tayyorlash……….50   

 

 

 

3 

3.2.  Gul bosish jarayonida karboksimetilkraxmal va poliakrilatlar  asosida 

aralash quyuqlovchilar olish……………………………………………..52 

3.3. Pigmentlar bilan gul bosish………………………………………….65          

3.3.1.  Dispers bo’yovchi moddalar bilan gul bosish……………………..67                  

3.4. Yakunlovchi pardozlash jarayonining bosqichlari…………………...67           

3.5.   Gul bosish jarayonida karboksimetilkraxmal va poliakrilatlar   

asosida aralash quyuqlovchilar olish……………………………………...69 

       3.5.1. Gul bosish jarayonida karboksimetilsellyuloza va poliakrilatlar asosida  

aralash quyuqlovchilar olish……………………………………………………74  

      III bob bo`yicha xulosa…………………………………………………….79 

Xulosa ……..………………………………………………………………80 

Adabiyotlar  ro’yxati ……………………………………………………..81 

Ilova ……………………………………………………………………….87 

                                

                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                            

 

 

 

4 

                            O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI 

Fakultet: Kimyo-biologiya            Magistratura talabasi: D.O`.Qo`chqorova 

Kafedra:  Umumiy kimyo              Ilmiy rahbar:  k.f.d.dots G.A.Ixtiyarova  

O’quv yili: 2013/2014                   Mutaxassisligi:5A140501 Kimyo 

                                                       (fan yo`nalishlari bo`yicha) 

 

MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI ANNOTATSIYASI 

     Mavzuning  dolzarbligi..  Keyingi  paytlarda  aralash  tolalar    asosidagi  

turli-tuman  assortimentdagi  gazlama  va  materiallarini  soni  ko’payib  ketdi. 

Paxta  va  nitron,  paxta  va  ipak,  tabiiy  ipak  chiqindilari  bilan  modifikatsiya 

qilingan  nitron  asosidagi  matolarni  bo’yash,  ularga  gul  bosish  jarayonida 

mahalliy  xom  ashyolardan  olingan  quyultiruvchilarni  ishlatish,  bo’yovchi 

moddani  (BM)  to’g’ri  tanlash  yakunlovchi  pardozlashda  matolarning 

iste’mol sifatini yaxshilaydi.   

 Ishning  maqsadi  va  vazifalari.  Aralash  tolalar  va  ular  asosidagi  

matolarni bo’yash, ularga gul bosish va yakunlovchi pardozlash jarayonini 

o’rganish.  Pardozlash  jarayonida  quyultiruvchilar  va  bo’yovchi 

moddalarning  aralash  matolarning  sifat  ko’rsatkichlariga  ta’sirini  tadqiq 

etish. Bu maqsaddan quyidagi vazifalar kelib chiqadi: 

-  tabiiy  ipak  chiqindilari  bilan  modifikasiya  qilingan  nitron  matolarni 

bo’yash va gul boshishga tayyorlash; 

-  paxta va nitron aralash matolarni  gul boshishga tayyorlashning fizik-

kimyoviy jarayonlarini o’rganish;  

-  ishlab chiqarishda mahsulotlar assortimentlarini kengaytirish,  sifatini 

yaxshilash,  tabiiy  tolalarni kimyoviy   tolalarga  aralashtirish orqali, 

tansiq  tolalar    o’rniga  arzon  kimyoviy  tolalarni    ishlatish  imkonini 

yaratish; 

-  aralash matolardagi tabiiy tolaning gigiyenik xossalarini va kimyoviy 

tolalarning o`ziga xos fizik-mexanikaviy xossalarini yaxshilash. 

 

 

 

5 

Tadqiqot  obyekti  va  predmeti.  Ishning  tadqiq  obyekti  tabiiy  va 

sintertik tola asosidagi aralash mato, bo’yovchi moddalar, quyultiruvchilar, 

sirt faol moddalar   hisoblanadi. 

Tadqiqot  uslubiyoti  va  uslublari.  Reologiya,  kolorimetriya, 

spektrofotometriya,  tegishli  Davlat  standartlari  bo’yicha  matolarning 

intensivligi,  mustahkamlik  va  sifat  ko’rsatkichlarini  aniqlash  kabi 

zamonaviy nazariy va eksperimental tadqiqot usullari qo’llanilgan. 

 

Ishning ilmiy yangiligi shu bilan belgilanadiki, ilk bor bifunktsional 

bo’yovchi  moddalar  va  mahalliy  xom  ashyolar  asosida  olingan 

qyultiruvchilar  bilan  aralash  tolali  matolarni    bo’yash,  gul  bosish    va 

yakunlovchi pardozlash jarayonlari o’rganildi. 

Ishning  nazariy  va  amaliy  ahamiyati.  O`zbekistanda    yengil  

sanoat  tovarlariga  bo`lgan  aholi  ehtiyojini  nafaqat  hajm  va  assortiment  

jihatidan,    balki    tovarlarining    sifati    bo`yicha    ham    qondirish    dolzarb  

muammodir.  

  Dissertatsiyaning  tuzilishi  va  hajmi.  Dissertatsiya kirish,  uch  

bob,  umumiy  xulosa,  adabiyotlar  ro’yxatidan  iborat.  Ishning  umumiy 

hajmi  86 betni tashkil etadi.   

Bajarilgan  ishning  asosiy  natijalari.  Ishdagi  ayrim  masalalar  va 

xulosalari bo’yicha  ilmiy jurnal va to’plamlarda maqolalar  nashr etilgan. 

Xulosa va takliflarning qisqacha umumlashtirilgan ifodasi.  

 Paxta  va  tabiiy  ipak  chiqindilari  bilan  modifikasiyalangan  nitron  va 

ular  asosidagi  assortimntni  kengaytirish  ularning  material  sig`imini 

kamayishiga,  gazlamalarning  pishiqligini  ortishi,  nitron  tolasini  qo`shish 

hisobiga ipak mato assortimentni arzonlashtirishga  olib keladi.  

 

Ilmiy rahbar:                                                      ______________ 

Magistratura talabasi:                                        ______________ 

 

 

 

 

 

6 

THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN 

THE MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL 

EDUCATION 

BUKHARA STATE UNIVERSITY 

Faculty: Chemistry and Biology      Graduate student: Kuchkorova Dilfuza   Uktam Kizi 

Department: General Chemistry      Research supervisor:Ixtiyarova Gulnora Аkmalovna  

Year of study: 2013/2014                 Speciality: Chemistry (according area of discipline) 

 

ANNOTATION FOR MASTER’S THESIS 

Relevance  of the topic:  At the  last time  number different assortment  in  mixed 

fabric  and  material  increased.  Under  to  consumptions    decaration  material 

quality  improves  under  it  is  necessary  it  is  correct  to  choose  dye  staffs  to 

become thicker  on base local resource for dyeing and typing  mixed part fabric 

pat  on  base  and  synthetic  wool  material(  nitron)  pat  and  snap  and  modified 

nitron with departure natural crack.  

Goals  and  objectives  of  the  work.  The  Choice  of  the  dye  staffs  depends 

basically  by  nature  and  correlations  ,  mixed  fabric  and  to  from  stability  of  the 

colour, and use fabric. 

 In dye - an decaration factory for  miхed fabric specially to choose the mixture 

of  the  dye  staffs  and  use  the  different  bifunksional  to  dye  staffs.  For  instance: 

active and acid, dispers and active, deep blue and dispers. 

Methodology  and  methods  of  investigation.  Reologe,  colorimetric, 

spektrophotometric. 

Scientific  novelty  of  the  work.  Purpose  of  the  study  is  a  development  of  the 

dyeing, typing mixture fabric quality mixed fabric and studies of the decorating 

of the process and final decorating Problem studies is: 

 -  preparation  to  dyeing  and  typing  mixed  fabrics  on  base  modified  synthetic 

wool material( nitron) with departure natural crack 

 - a studies physico-mechanical processes mixed fabric pat on base and synthetic 

wool material( nitron) 

 -  a  development  and  improvements  quality  new  assortment  mixed  fabric  to 

account of the accompaniment by cheap chemical yarn 

 

 

 

7 

 - an improvements physico-mechanical and hygenic characteristic mixed fabric 

 Practical significance and application of the work. Preparation to dyeing and 

typing  mixed  fabrics  on  base  modified  synthetic  wool  material(  nitron)  with 

departure  natural  crack  a  development  and  improvements  quality  new 

assortment  mixed  fabric  to  account  of  the  accompaniment  by  cheap  chemical 

yarn. 

Structure  and  volume  of  dissertation.  The  dissertation  consists  of 

introduction,  three  chapters,  general  conclusion  and  the  list  of  literature.  Total 

volume of the work consists of  86 pages.  

Main results of the work. Articles on some issues and conclusions of the work 

were published in collected articles. 

Conclusion. The dyeing, typing mixture fabric quality mixed fabric and studies 

of the decorating of the process and final decorating.  

 

 

 

Research supervisor:                                   ______________ 

Graduate student:                                        ______________ 

 

 

 

 

 

                                                          

                                                      

 

 

 

 

                                               

 

 

 

8 

KIRISH 

Dissertatsiya  mavzusining  asoslanishi  va  uning  dolzarbligi:

 

  Mamlakatimiz 

mustaqillikka erishgandan keyingi asosiy vazifasi iqtisodiyotda tubdan islohatlar 

o’tkazish edi. Ayniqsa, iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri to’qimachilik 

sanoatini  rivojlantirishga  qaratilgandir.Respublikamizda  yiliga  o’rtacha  3-3,5 

mln  tonna  paxta  yetishtirilib,1  -1,2  mln  tonna  paxta  tolasi  qayta  ishlanadi  va 

chetga eksport qilinadi. 

 Hozirgi  kunda  yangi  tolalar  kashf  etishdan  ko’ra  mavjud  tolalar  asosida  yangi 

assortimentlarni  yaratish  dolzarb  masala  hisoblanadi.  Respublikamizda  issiq 

iqlim  sharoitiga  mo’ljallangan,  tarkibida  nitron  va  paxta,  nitron  va  ipak  tutgan 

aralash  tolali  matoni  pardozlash  texnologiyasini  o’rganish  borasida  ilmiy 

izlanishlar olib borilmoqda. 

Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasi  qimmatbaho turdagi paxta, ipak,  va arzon 

nitron  tolalarini  ishlab  chiqaradigan  davlatlar  qatoriga  kiradi.  Oxirgi  yillarda 

jahonda  aralash  tolali  matolarga  bo`lgan  talab  juda  oshdi.  Bunday  mahsulotlar 

o`zida  tabiiy  tolaning  gigiyenik  xossalarini  va  kimyoviy  tolalarning  o`ziga  xos 

fizik-mexanikaviy xossalarini mujassam etadi.     

O`zbekistanda    yengil    sanoat    tovarlariga    bo`lgan    aholi    ehtiyojini    nafaqat  

hajm    va    assortiment    jihatidan,    balki    tovarlarining    sifati    bo`yicha    ham  

qondirish  dolzarb  muammodir [1].   

Hozirda  paxta  va  tabiiy  ipak    iplari,  paxta  va  nitron,  ipak  va  nitron 

aralashmasidan olinayotgan matolarga katta e`tibor berilmoqda, umuman so`ngi 

yillarda aralashma matolarni ishlab chiqarishga imkoniyatlar yaratilmoqda.  

Dunyo  tajribasi  shuni  ko`rsatadiki,  nitron  bilan  ipak  tolalari,  paxta  tolasi  bilan 

ipak  tolalari,  paxta  tolasi  bilan  nitron  tolalari  aralashmalaridan  to`qimachilik 

mahsulotlarini keng assortimentlarini yaratish mumkin. 

Nitron  va  tabiiy  ipak  asosidagi  assortimentni  kengaytirish,  ularning  material 

sig`imini  kamayishiga,  gazlamalarning  pishiqligini  ortishi,  sintetik  tolani 

qo`shish  hisobiga  ipak  mato  assortimentni  arzonlashtirish  bilan  bir  qatorda, 

ularni pardozlash jarayonini o’zgartirishiga  olib keladi.  

 

 

 

9 

Mamlakatimizda yetishtirilayotgan pillaning bir qismi pilla yuvish fabrikalarida 

qayta  ishlab,  to`qimachilik  xom  ashyosiga  aylantiriladi.  Buni  O`zbekiston 

Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  ham  o`z  asarlarida  vatanimizda  paxta 

yetishtirish  muammolariga  alohida  e`tibor  qaratish  bilan  bir  qatorda  ipak  

tolasini  ishlab  chiqarish  va  uni  to`qimachilik  sanoatida  qayta  ishlashni 

kengaytirish muhimligi to`g`risida fikrlar bildirganlar [2]. 

Bu  mahsulotlar  o`zlarining  uzoq  muddat  xizmat  qilishi  va  mustahkamligi, 

yuqori  gigiyenik  xossalari  bilan  ajralib  turadi.  Shu  bilan  birga  turli  xil  aralash 

tolali  matolarning  keng  ishlatilishi  pardozlovchilar  oldiga  murakkab  yechimli 

masalalarni  qo`yadi.  Aralash  tolali  matolarni  ishlab  chiqarishda  optimal 

texnologik  jarayon  parametrlarini  tanlashda  har  bir  tolaning  xususiyatlarini 

hisobga 

olish 

kerak, 

sababi 

ushbu 

tolalarning 

qaynatish-oqartirish 

jarayonlaridagi  modda  bilan  o`zaro  bog`lanishi  va  turli  reagentlarga  ta`siri  bir-

biridan tubdan farq qiladi. 

Bularni  ishlab  chiqarishga  tadbiq  qilish  uchun  esa  zamonaviy  jihozlar  bilan 

ta`minlangan  yangi  korxonalar  kerak  bo`ladi.  Shu  sababdan  oxirgi  yillarda 

paxtani  mukammal  qayta  ishlashni  ta`minlash  va  respublikada  tayyor 

mahsulotlar  ishlab  chiqarish  hajmini  yanada  ko`paytirish  uchun  xorijiy 

sarmoyalarni  yanada  ko`proq  jalb  qilish  maqsadida  xorijiy  sarmoyador 

faoliyatini muvofiqlashtiruvchi qonunchilik uzluksiz takomillashib bormoqda. 

Shunday  hujjatlardan  biri  O`zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining 

2005  yil  27  yanvarda  imzolangan  «Respublika  to`qimachilik  sanoatiga 

sarmoyalar  jalb  qilish  choralari  to`g`risidagi»  38-sonli  qaror  bo`lib,  u 

to`qimachilik  sanoatidagi  sarmoyalar  jalb  qilish  muhitini  tubdan  o`zgartirish 

imkoniyatlarini  yaratdi.  Ushbu  qaror  bilan  chet  el  sarmoyalarini  jalb 

qilinishining 2005-2008 yillarga mo`ljallangan dasturi tasdiqlandi [3]. 

Keyingi  paytlarda  aralash  tolalar    asosidagi    turli-tuman  assortimentdagi 

gazlama  va trikotaj    mahsulotlarini soni ko’payib ketdi. Gazlama  va  polotnilar 

tayyorlashda    aralash  tolalarni  ishlatish,  ularning  iste’mol  sifatini  yaxshilaydi, 

ammo ularni bo’yashda bir muncha qiyinchiliklar kelib chiqishiga sabab bo’ldi. 

 

 

 

10 

Bu  qiyinchiliklar shundan  iboratki,  har bir tola turli sinfdagi bo’yovchi modda 

(BM)    bilan  bo`yaladi.  Hatto  ikki  tola  bir  sinfdagi  BM  bilan  bir  xil  sharoitda 

bo’yalsada  (muhit,  harorat  va  b),  bo’yalgan  tolalarda  bir  xil  tusdagi  va  bir  xil 

to’yingan ranglar olish juda ham qiyin.  Masalan, paxta +viskoza  aralashmasini 

yoki  jun  +  PA  tolalar  aralashmasini  bir  xil  BM  bilan  bo’yash  mumkin,  ammo 

hosil qilingan ranglar  bir xil bo’lmaydi.  

      BM  sinfi  va  bo’yash  usulini  tanlash    asosan  aralashma    tarkibidagi 

tolalarning tabiatiga,  ularning  aralashmadagi nisbatiga, rang  mustahkamligiga 

bo’lgan talabga, ranglar effektiga va mahsulotni ishlatilish sohasiga bog’liq.  

      Aralash  tolalar  uchun  pardozlash-bo’yash    korxonalarida  maxsus  tanlangan 

BM lar aralashmasidan hamda kimyoviy sanoatda ishlab chiqariladigan ikki  xil 

BM   aralashmasidan tarkib topgan maxsus BM lar  aralashmasidan foydalanish  

mumkin.  Masalan,  bevosita  va  kislotali,    kub  va  dispers  BM  aralashmalari  va 

h.k lar.        

Hozirgi  vaqtda  ilm  fanning  asosiy  masalalaridan  biri  bu  ilmiy  texnik 

rivojlanishga,  ishlab  chiqarish  effektivligini  va  ishlab  chiqarilayotgan 

mahsulotning  assortimentini,  hamda  uning  sifatini  oshirishdan  iborat. 

Respublikamizda  an`anaviy  ishlab  chiqarilayotgan  nitron-ipak,  paxta-ipak 

aralash  tolali  mahsulotlarini  yangi  assortiment  yaratishda  mahalliy  xom 

ashyodan  keng  foydalanish  va  bu  assortimentlarning  kimyoviy  pardozlash 

texnologiyasini  yaratish  orqali  ularning  sifat  ko`rsatgichlarini  jahon  talablariga 

moslash o`ta dolzarb vazifadir. 

Nitron-ipak,  paxta-ipakli  aralashma  mato  va  trikotaj-mahsulotlarni  bo`yash  va 

gul  bosishga  to`g`ri    tayyorlashning  ahamiyati  kattadir.  Bunda  xom  paxta  xom 

ipak tolasining tabiiy ijobiy xususiyatlarini saqlagan holda ularga kapillyarlik va 

oqlik berish talab qilinadi. 

Ipak  ishqor  ta`siriga  o`ta  chidamsiz  bo`lganligi  sababli  paxta-ipakli  aralashma 

mahsulotni qaynatish sharoiti asosan ipakli matolar sharoitida olib boriladi. Shu 

sababli qaynatishda ishlatiladigan  kimyoviy  moddalarga o`ta faollarini tanlash, 

hamda  paxta  tolasini  yo`ldosh  moddalarini  parchalash  reaksiyani  tezlatuvchi 

 

 

 

11 

katalizatorlar  qo`llash  zarur  bo`ladi.  Paxta-ipakli  aralashma  matolarni  bo`yash 

va gul bosishga tayyorlashning shu kabi o`ta nozik tomonlarini jiddiy o`rganish 

shu kungacha to`liq amalga oshirilmagan.  

Tadqiqot ob’yekti va predmetining belgilanishi: Ishning tadqiq obyekti tabiiy 

va  sintertik  tola  asosidagi  aralash  mato,  bo’yovchi  moddalar,  quyultiruvchilar, 

sirt faol moddalar   hisoblanadi. 

Tadqiqotning  maqsad.  Nitron  bilan  paxta  va  nitron  bilan  ipak  tolasidan 

tayyorlangan  aralash  tolali  matolarni  bo`yash,  gul  bosish  va  yakunlovchi 

pardozlash jarayonini o`rganish va takomillashtirishdаn ibоrаt. 

Asosiy masalalar. Ishda quyidagi masalalar hal qilinadi: 

-  paxta  va  ipak  chiqindilari  bilan  modifikatsiyalangan  nitron  tolasidan 

tayyorlangan  aralash  tolali  matolarni  bo’yash  jarayonlarini  o’rganish  va 

takomillashtirish; 

- aralash matolarni pardozlash jarayonida quyultiruvchilar ta’sirini o’rganish; 

-  nitron  bilan  paxta  tolasi  asosida  aralash  tolali  matolarga  gul  bosish  va 

bo’yovchi moddalar ta’sirini oshirish; 

-  aralash matolarga gul bosish texnologiyasini tadqiq etish; 

- yakunlovchi pardozlash texnologiyasini ishlab chiqarishga tadbiq etish.  

 

Tadqiqot  metodlari:  IQ-spektroskopiya,  reologiya,  kolorimetriya, 

spektrofotometriya,  optik  mikroskopiya,    tegishli  Davlat  standartlari 

bo’yicha  matolarning  intensivligi,  mustahkamlik  va  sifat  ko’rsatkichlarini 

aniqlash  kabi  zamonaviy  nazariy  va  eksperimental  tadqiqot  usullari 

qo’llanilgan. 

Tadqiqotning ilmiy yangiligi:  

-  bevosita  bo’yovchi  moddalar  ishtirokida  paxta  va  ipak  chiqindilari 

bilan  modifikatsiyalangan  nitron  tolasidan  tayyorlangan  aralash  tolali 

matolarni bo’yash jarayonlari o’rganildi; 

-  faol  va  dispers  bo’yovchi  moddalar  bilan  aralash  tolali(paxta-nitron, 

nitron-ipak) matolarga gul bosish jarayonlari tadqiq etildi;  

 

 

 

12 

- gul bosishga tayyorlash jarayonining optimal sharoiti ishlab chiqildi; 

 - tayyorlov jarayonini sharoitini  mato  xususiyatiga ta`siri o`rganildi  va  

aralash  matoni bo’yashga tayyorlash texnologiyasi taklif etildi.