Buxoro davlat universiteti qo’lyozma huquqida

Tadqiqot 

natijalarining 

amaliy 

ahamiyati 

va 

tadbiqi: 

O`zbekistanda    yengil    sanoat    tovarlariga    bo`lgan    aholi    ehtiyojini  

nafaqat    hajm    va    assortiment    jihatidan,    balki    tovarlarining    sifati  

bo`yicha  ham  qondirish  dolzarb  muammodir.  

Ish  tuzilishi  va  tarkibi.  Bitiruv  ishi  3  qismdan,  kirish,  umumiy 

xulosadan,  adabiyot  sharhi,  uslubiy,  tajribaviy  qismlardan  iborat. 

Foydalanilgan  adabiyotlar  ro`yxatida  63  ta  manba  muhokama  qilindi. 

Umumiy  ishning  hajmi  86  betdan    iborat,  5  ta  rasm,  13  ta  jadvalda 

tajribaviy qism natijalari keltirilgan.  

 

 

 

13 

I- BO`LIM. ADABIYOTLAR SHARHI 

1. Pardozlashda gazlamalarni bo`yashga va gul bosishga 

tayyorlash 

   Hozirgi davrda assortimentlarni aralash tolali matolardan ko`paytirish 

va  ular  miqdorini  kengaytirish  keng  yo`lga  qo`yilgan.  Aralash  tolali 

matolarni  keng  miqyosda  ishlatilishi,  ularni  pardozlashga  tayyorlashning 

maxsus usullarini ishlab chiqarishni taqoza etadi.[4]  

 Aralash  tolali  matolarni  pardozlashga  tayyorlashda  aralash  tolali  mato 

tarkibidagi  tolaning  xossalariga  e`tibor  berishimiz  kerak.  Bizga  ma`lumki, 

to`qimachilik  materiallarini  bo`yashga  va  gul  bosishga  tayyorlashdan 

maqsad, tola tarkibidagi tabiiy iflosliklarni, yordamchi moddalarni (shlixta, 

yelimsimon  moddalar)  yo`qotishdan,  ularga  yetarli  bo`lgan  kapillyarlik  va 

oqlik berishdan iborat.[5-6]  

Yaponiyalik  mutaxasislar  aralash  tolali  matolarni  ham  ishqoriy,  ham 

kislotali muhitda oqartirish mumkin degan xulosaga keldi [7]. Bu usulning 

mohiyati    shundan  iboratki,  oqartirish  avval  kuchsiz  kislotali  muhitda 

pH=5-7,  polifosfor  kislotasi  ishtirokida  boradi.  Shuningdek  polifosfor 

kislotasidan  tashqari  100%  li  H

2

O

2

  ning  10  g/l  kontsentratsiyali  eritmasi 

ishlatiladi.  Ishlov  vaqti  10-30  minut  davom  etadi.  So`ng  oqartirish 

vannasiga  pH=9,5-11  bo`lgunga  qadar  ishqoriy  agent  qo`shiladi.  T-100

0

C, 

ishlov  vaqti  30  minut.  Bunday  oqartirish  usuli  orqali    biz  H

2

O

2

  ni 

tejashimiz mumkin.[8]  

Yana bir zamonaviy keng  qo`llaniladigan  usullardan biri, to`qimachilik 

materiallarini  pardozlashga  tayyorlash  jarayonida  yuqori  energiya 

manbalaridan foydalanishdir. Bu usul bir bosqichli usul hisoblanadi [9]. 

Oksidlovchilarni  fotokimyoviy  aktivlash  yoki  peroksidli  vannalarni 

ultratovush bilan aktivlash natijasida yuqori sifatli oqlikka erishish mumkin 

[7-10].  Oksidlovchilar  sifatida  peroksidli  birikmalar,  o`zida  xlor  tutgan 

oqartiruvchilar  va  xlordan  foydalanish  mumkin.  Ultrabinafsha  nurlanish 

oqartiruvchi  moddani  parchalanish  jarayonini  tezlashtiradi.  Bu  esa 

 

 

 

14 

oqartirish  jarayonini  tezlashtiradi.  Matoning  oqligi  0,1-0,3  daqiqada  80-

82% ga yetadi.      

 

1.1.  Materiallarga gul  bosishning umumiy masalalari 

1.1.1. Matolarga gul bosish jarayoni 

Gul bosishning bo`yashdan farqi shuki, bo’yashda bo`yovchi modda 

mato  yuzasining  ayrim  qismlariga  gul  sifatida  tushiriladi.  Gul  bosish 

jihozlari, jarayon sharoitlari, bo’yovchi modda tarkibi  murakkabroq bo’lsa 

ham, lekin fizik- kimyoviy qonuniyatlar xuddi bo`yashdagidek o`tadi. 

Matoga  gul  tushiruvchi  aralashma  bo`yoq  deb  ataladi  va  bo`yash 

eritmasidan  o`zining  quyuqligi  bilan  farq  qiladi.  Gul  bosish  bo`yog’i 

tarkibiga:  bo`yovchi  modda,  quyultiruvchi  va  yordamchi  moddalar  kiradi. 

Bo`yovchi  moddalar  to`qima  materiallar  yuzasida  ravshan  va  mustahkam 

rang  berishi  lozim,  bu  talablarga  quyidagi  sinf  bo`yovchi  moddalari  javob 

beradi: 

- 

sellyulozali  mahsulotlarga  gul  bosilganda  –  aktiv,  kub,  suvda 

erimaydigan azobo`yovchi moddalar va pigmentlar; 

- 

oqsil  tolali  mahsulotlar  uchun  -    aktiv,  kub,  xromli,  kislotali, 

metallkompleks bo`yovchilar va pigmentlar; 

- 

atsetat  va  sintetik  tolalar  uchun  –  asosan  dispers  bo`yovchi 

moddalar va pigmentlar.   

 

Bo’yash  jarayonida  sodir  bo’ladigan  bo’yovchi  modda  va  tolali 

materiallar  holati,  hamda  ularning  ta’sirini  belgilovchi  asosiy  fizik-

kimyoviy  qonuniyatlar  gul  bosish  jarayonida  ham  saqlanib  qoladi,  lekin 

bo’yashda  farqli  o’laroq  matolarga  gul  bosishda  bo’yovchi  moddalarning 

eritmadagi  diffuziyasi  va  ularning  tola  yuzasiga  shimilishi  o’z  ma’nosini 

yo’qotadi.  Mato  yuzasiga  gul  shaklida  tushirilgan  bo’yovchi  modda 

quritish 

mashinasidan  chiqqach,  quyultiruvchi  molekulalari  bilan 

molekulalararo 

bog’lanishlar 

yordamida 

mustahkam 

ushlanib, 

quyultiruvchi plyonkasida qotib qoladi va tola ichiga diffuziyasi to’xtaydi. 

 

 

 

15 

Bo’yash jarayonida sodir bo’ladigan va uzluksiz boradigan fizik kimyoviy 

bosqichlar  ketma-ketligi buziladi. Quyultiruvchi plyonkasida qotib qolgan 

bo’yovchi  moddaning  tola  ichki  qatlamlari  tomon  harakatlanishi  uchun 

bo’yovchi moddani o’z  ichiga qamrab olgan  plyonkani yumshatish  lozim. 

Shu  maqsadda  gul  bosib  quritilgan  mato  bug’lanadi  yoki  qizdiriladi. 

Qaynoq  bug’  yoki  havo  ta’sirida  plyonkani  yumshatishni  osonlashtirish 

maqsadida  gul  bosish  bo’yog’i  tarkibiga  yuqori  harorat  ta’sirida  tola 

g’ovaklarida suyulib, bo’yovchi modda diffuziyasini tezlashtiruvchi muhit 

hosil qiluvchi moddalar qo’shiladi. Bo’yoq tarkibidagi bo’yovchi modda va 

quyultiruvchi orasidagi o’zaro ta’sir kuchsiz bo’lgani sababli  gul bosishda 

bo’yovchi moddaning tola ichiga diffuziyasi ancha sust bo’ladi. Shu sabali, 

turli  sinf  bo’yovchi  moddalari  bilan  gul  bosishda  ularning  o’ziga  xos 

bo’lgan  jadallashtirish  usullari  ma’lum.  Gul  bosish  jarayoni  quyidagi 

bosqichlardan  iborat:  matoni  gul  bosishga  tayyorlash



gul  bosish 



 

quritish 



 bo’yovchi moddani tola ichiga singdirish



yuvish



quritish. 

 

Gul  bosishda  paydo  bo’ladigan  nuqsonlar  ayrim  joylardagina 

uchraydigan  va  butun  gazlama  to’piga  tarqalgan  xillarga  bo’linadi.  Ba’zi 

gazlamalar maxsus pardozlanishi mumkin.  

1.1.2. Quyultiruvchilarning sinflanishi va ularning xususiyatlari 

    Quyultiruvchi  -  bu  ko’p  komponentli  dispers  sistema  yoki  suvda 

eruvchan tabiiy yoki kimyoviy polimerlar  – quyultiruvchilar va yordamchi 

moddalar  eritmasi  bo’lib,  u  bo’yovchi  modda  bilan  cheksiz  aralashib, 

turg’un gul bosish bo’yog’i hosil qiladi. 

    Gul  bosish  uchun  ishlatiladigan  quyultiruvchilar  quyidagi  talablarni 

qanoatlantirishi lozim:  

-  mato yuzasiga ravon o’tish,  

-  gul chegara chiziqlarining aniqligi,  

-  gul  bosish  validagi  naqshlarni  yaxshi  ho’llash,  unda  ushlanib  qolish  va 

gul bosish jarayonining turli sharoitlariga chidamlilik;  

-  ikki va undan ortiq bo’yoqning o’zaro tez aralashishi; 

 

 

 

16 

-  mato yuzasidagi bo’yoq plyonkasining bo’kuvchanligi;  

-  oson yuviluvchanlik, rangning ravonligi,  

-  bo’yovchi modda bilan kimyoviy bog’lanmaslik. 

   Quyultiruvchilar  polimer  materiallarning  chin  yoki  kolloid  eritmalari 

bo’lib,  makromolekulalar  eritmada  o’zaro  ta’sirlashadi  va  ichki  fazoviy 

struktura hosil qiladi.     

    Texnik xossalari, bu: 

-  gul bosish ravonligi,  

-  gul chegara chiziqlarining aniqligi,  

-  bo’yoqning mato qatlamiga kirishish chuqurligi,  

-  bo’yoqning naqshband o’ymalaridan matoga o’tish qobiliyati,  

-  rang to’qligi,  

-  bo’yovchi moddaning bog’lanish darajasi. 

    Fizik  xossalari  quyultiruvchining  ichki  fazoviy  strukturasining  

saqlangan holatidagi xossalari- mexanik va oqish paytida dastlabki qurilma 

bo’laklarining  parchalanishdagi xossalari – reologik xossalaridan iboratdir. 

Gul bosish sifati bo’yoqning texnik va fizik xossalari orasidagi bog’liqlikni  

to’g’ri  topishni  taqozo  qiladi.  Gul  chegara  chizig’ning  yoyilib  ketishi 

bo’yoq qovushqoqligining susayishi tufayli ro’y beradi.   Bu hodisa esa o’z 

navbatida  bo’yoq  ichki  strukturasining  mexanik  ta’sir  ostida  buzilishiga 

bog’liqdir.  Tashqi  ta’sir  olingandan  so’ng    bo’yoqning  o’z    xossalarini 

tiklay  olish  qobiliyati  uning  tiksotropligi  deyiladi.  Gul  bosishda  faqat 

tiksotropik  xossasiga  ega  bo’lgan  quyultiruvchigina  ishlatiladi.  Bo’yoq 

tarkibiga  bo’yovchi  modda  va  quyultiruvchidan  tashqari    yordamchi 

moddalar  ham kiradi.  

Kraxmalni 

etirifikatsiyalash 

natijasida 

suvda 

eruvchan 

karboksimetilkraxmal  (KMK)  olinadi.  KMK    yuqori  quyuqlash 

qobiliyatiga  ega,    uzoq  saqlasa  bo’ladi,  lekin  kraxmaldan  2-3  marta 

qimmat.  Sellyuloza    efirlari  ichida  karboksimetilsellyuloza  (KMS)  natriyli 

tuz  holida  ishlatiladi,  u  yuqori  quyuqlash  qobiliyatiga  ega,  sovuq  suvda 

 

 

 

17 

yaxshi  eriydi,  50

0

C  dan  yuqorida  eruvchanligi  susayadi.  Kamedlar  ichida 

tragant ko’proq ishlatiladi, chunki unda yaxshi quyuqlash xususiyati bor.  

     Emulsion  quyultiruvchilar  moyni  emulgatorning  suvli  eritmasi  bilan 

yuqori tezlikda aralashtirish natijasida olinadigan ikki fazali sistemadir. Bu 

sistemaga  emulgator  –  sirt  aktiv  moddadan  tashqari,  yuqori  molekulali 

stabilizator 

(natriy 

alginat, 

KMS 

va 

b) 

qo’shiladi.  Emulsion 

quyultiruvchilar,  asosan,  pigmentlar  bilan  gul  bosishda  ishlatiladi. 

Kamchiligi yonuvchan ekanligidadir.  

    Hozirgi paytda mavjud bo`lgan  quyultiruvchilar ikki guruhga bo`linadi: 

     1. Turli yuqori molekulali moddalarning suvli eritmasi, ya`ni strukturasi 

bir fazali polimer eritmasi. 

     2. Ikki fazali, aniq ifodalangan ustki bo`lakli kolloid sistema                                

     Ko`pincha  makkajo’xori  kraxmali  qo`llaniladi.  U  sovuq    suvda 

erimaydi,    shuning  uchun  ham  qaynatiladi.  Qaynatilgan  kraxmal  tez 

buziladi,  saqlash  qiyin.  Shuning  uchun  uning  modifikatsiyasi  ishlab 

chiqilgan. 

     Kraxmalga  mexanikaviy  ishlov  berib,    kislota    ta`sir  etib  uning 

modifikatsiyasi    olinadi.  Kraxmalni  mexanikaviy  ishlov  berish  natijasida 

uning modifikatsiyasi yuqori texnik xususiyatga ega bo`ladi. 

     Quyultiruvchilar  olish  manbalaridan  biri  jigarrang  dengiz  o`simligi 

bo`lib,    uning    tarkibiga    alginat  kislotasi  bo`ladi.    Alginat  kislotaning 

natriyli  tuzi  quyultiruvchi  sifatida  ishlatiladi  va  natriy  alginat  deyiladi,  u 

suvda  yaxshi  eriydi  va  past  konsentratsiyada  bir  xil  quyuq  massa  hosil 

qiladi.    Odatda  8%  li  natriy  alginat  qo`llaniladi.  Natriy  alginat  ishqorga 

chidamli, kislotaga esa chidamsiz  bo`ladi. 

     Amalda  hozirgi  paytda  tropik    o`simliklar    ildizidagi    qotgan  sharbat 

tabiiy kamed katta ahamiyatga ega.Kamedlar asosan  sintetik matolarga gul 

bosishda  ishlatiladi.  Kamedlar  quyultiruvchi  sifatida  ishlatilganda  shakl  

toza  va tekis bo`ladi va mato yuzidan tez yuviladi hamda yaxshi saqlanadi.  

Lekin  juda  qimmat.  Tragant  (mevali  kamed)  yaxshi  quyultiruvchi 

 

 

 

18 

xususiyatga ega, uning 6-8%  konsentratsiyasi tayyorlanadi. Odatda tragant 

quyultiruvchi  kraxmal  va    dekstrin    quyultiruvchilar  bilan  qo`shib 

ishlatiladi. 

1.2.Faol bo’yoqlar, kimyoviy tuzilishi, xossalari va  

qo’llash usullarining xususiyatlari 

Faol  bo’yoqlar  tez  rivojlanayotgan  bo’yoqlar  sinfini  tashkil  etib, 

ularga katta  miqdorda patentlar  va  ilmiy  tadqiqotlar bag’ishlangan.



11-12



  

Yangi xromoforlar, yangi faol guruhlar, yangi qurilmalarga doir tadqiqotlar 

o’tkazilmoqda  hamda  bo’yash  va  gul  bosishning  optimal  texnologiyalari 

qidirilmoqda. Faol bo’yoqlarning sifatini oshirish va ularning kamchiligini 

bartaraf etish bo’yicha ishlar olib borildi, ularning singish darajasi oshirildi, 

ortiqcha  bo’yoqning  yuvilishi  yaxshilandi,  ayrim  ranglarning  yorug’likka 

chidamliligi ko’paytirildi. Bularning barchasi ishlab chirarishda tejamkorlik 

va faol bo’yoqlarni qo’llash nuqtai nazaridan ko’rib chiqilmoqda.  



13-15



 

Faol  bo’yoqlar  molekulasida  ikkita  qism  ajralib  turadi:  bo’yoqning 

rangi uchun javob beruvchi xromofor va bo’yoqni tola bilan bog’lanishiga 

javob  beruvchi  faol  guruh.  Molekuladagi  bu  qismlarning  turlicha 

kombinatsiyalari  bo’yoqlarning  turli  bo’yovchi  va  ekspluatatsion 

xossalarini keltirib chiqaradi.



16-17



 

Faol  bo’yoqlarning  xromoforlari  sifatida  odatda  an’anaviy 

strukturalar, hammaga ma’lum kislotali va bevosita bo’yoqlar qo’llaniladi. 

Biroq  faol bo’yoqlardagi  xromoforlar kimyosi turli tuman emas. Bu  yerda 

barcha  ranglarda  (sariqdan  tortib  to  qoragacha)  azostrukturalar  (asosan, 

monoaza) ko’pchilikni tashkil etadi, bundan tashqari misli va xrom-kobaltli 

komplekslar  saqlagan  strukturalar  mavjud  va  faqatgina  to’q  ko’k  va  qora 

bo’yoqlar  disazostrukturalarni  va  juda  kam  miqdorda  trisazostrukturalarni 

saqlaydi. 

Yorqin  ko’k  bo’yoqlar  –  bu  antraxinon  yoki  trifendioksazin 

hosilalaridir.  Ko’k  ranglarni  farmazon  bo’yoqlar  beradi,  feruza  va  yorqin 

ko’kish-yashil  bo’yoqlar  esa  mis  yoki  nikel    ftalotsianinlari  hisoblanadi. 

 

 

 

19 

Ba’zi  murakkab  ranglarda  (yashil,  zaytun  rang  va  boshqalarda)  azo  –  va 

antraxinon bo’yoqlar qo’shilgan bo’ladi.



18



 

Faol  bo’yoqlardagi  xromoforlar  nafaqat  rang  uchun,  balki  muhim 

sifat  ko’rsatkichlaridan  biri  yorug’likka  chidamlilik,  shuningdek 

qaytaruvchilar,  oksidlovchilar  va  boshqa  fizik-kimyoviy  ta’sirlarga 

barqarorlik uchun ham javob beradi.



19



 

Faol bo’yoqlar tarixining oxirgi 50 yilligida xromoforning tola bilan 

bog’lanishini  ta’minlovchi  200  ga  yaqin  faol  guruhlar  yaratildi,  lekin 

amaliy ahamiyatga quyidagi muhim faol guruhlar ega bo’ladi: 

-  monoxlortriazinlar; 

-  dixlortriazinlar; 

-  vinilsulfonlar; 

-  triftorpirimidinlar. 

Faol bo’yoqlarning eng ko’p miqdori xlortriazonlar va vinilsulfonlar 

asosida ishlab chiqariladi. Hozirgi kunda dunyo  ishlab chiqarishida bi – va 

polifunksional bo’yoqlar asosiy o’rinni egallab kelmoqda, ular tarkibida bir 

xil  va  turli  xil  faol  guruhlar  bo’lishi  mumkin



13



  .    Bu  guruhlar 

xromoforning  bir  tomonida  yoki  turli  tomonlarida  joylashadi,  shu  sababli 

faol bo’yoqlarning turli tumanligi xromoforlar va faol guruhlarning turlicha 

tuzilgan konstruktsiyalari asosida tuziladi 



20-22



. 

Masalan, 

Sibakron 

S 

da 

xromoforning 

turli 

tomonlarida 

monoxlortriazin  va  vinilsulfon  guruhlari,  Drimaren  SL  da  esa  – 

triftorpirimidin,  xlorftorpirimidin,  monoxlortriazin  va  ikkita  vinilsulfon 

guruhlari joylashadi.



13



 

Ikkita  turli  faol  guruhlar  yonma-yon  joylanishi,  shuningdek, 

―ko’prikcha‖  bilan  ajratilishi  mumkin,  bular  esa  ularning  bo’yash 

xossalarini o’zgartiradi. 

Vinilsulfonli  bo’yoqlarda  esa,  sulfatoetilsulfonil  qanday  holatda  – 

para-yoki meta holatda joylashgani muhim hisoblanadi, chunki shunga rang 

 

 

 

20 

va  bo’yoqning  bo’yash  xossalari  bog’liq  bo’ladi.



24



  Bo’yash  jarayonida 

tolali  materiallar  makromolekulalarining  funksional  guruhlari  bilan 

kovalent bog’lanish hosil qiladigan atomlar guruhlarini saqlovchi bo’yoqlar 

faol  bo’yoqlar  deb  nomlanadi.  Bu  bilan  faol  bo’yoqlar  boshqa  barcha 

bo’yoqlar  sinfidan  farq  qiladi,  ular  tolada  asosan  kovalent,  vodorod  yoki 

ion bog’lanishlar orqali birikadi. 

Bo’yash  natijasida  faol  bo’yoq  tola  makromalekulasining  bir  qismi 

bo’lib  qoladi,  shu  sababli  bunday  ranglar    ishqalanish,  kimyoviy  tozalash 

va boshqa tashqi ta’sirlarga chidamli bo’ladi.  

Faol  bo’yoqlardagi  xromoforlar  nafaqat  rang  uchun,  balki  muhim 

sifat  ko’rsatkichlaridan  biri  yorug’likka  chidamlilik,  shuningdek 

qaytaruvchilar,  oksidlovchilar  va  boshqa  fizik-kimyoviy  ta’sirlarga 

barqarorlik uchun ham javob beradi [21]. 

Monoxlortriazin 

bo’yoqlarning 

faolligi 

dixlortriazin 

bo’yoqlarnikidan  yuqori  bo’lmaydi,  primidin  halqasidagi  xlor  atomining 

faolligi  esa,  sianurxlorid  hosilalaridagi  xlornikidan  past  bo’ladi. 

Vinilsulfonli  faol  bo’yoqlar  tarkibida  faol  xlor  bo’lmaydi,  shuning  uchun 

ular  nukleofil  o’rin  olish  reaksiyalariga  kirishmaydi,  sellyuloza  bilan  ular 

nuklefil  birikish  mexanizmi  bo’yicha  refleksiyaga  kirishadi.  Bu  bo’yoqlar  

molekulalarining  reaksion  qismini  SO

2

CH

2

CH

2

-O-SO

3

H  guruhi  tashkil 

etadi [22]. 

Bo’yash  jarayoning  real  sharoitlarida  selluloza  bilan  asosiy  va  suv 

bilan qo’shimcha reaksiyalar bir vaqda sodir bo’ladi, ba’zi faktorlar ikkala 

jarayonni  ham  ya’ni  bo’yoqning  tola  bilan  bog’lanishi  va  suvli  eritmada 

uning giodrolizini tezlashtiradi.  Shunga binoan,  faol bo’yoqlarga quyidagi 

qo’shimcha talablar qo’yiladi.  

1)  yuqori reaksion qobiliyat; 

2)  quruq holda va eritmada saqlashdagi ularning barqarorligi;     

3)  bo’yoq va tola orasida kovalet bog’lanishning mustahkamligi;  

4)  tolaga nisbatan yuqori substantlik darajasi. 

 

 

 

21 

Bo’yashning  ratsional  texnologiyasi  ko’chirilganda  va  retseptura 

tuzilganda  bo’yoqning  maksimal  singishini  va  uning  gidroliz  natijasida 

minimal  yo’qotilishini  ta’minlovchi  parametrlarni  (harorat,  pH,  jarayon 

vaqti,  elektrolitlar  konsentrasiyasi  va  boshqalarni)  to’g’ri  tanlash  talab 

etiladi. 

Faol  bo’yoqlar  shartli  ravishda  3  guruhga  bo’linadi;  sellulozali  tolalar 

uchun  mo’ljallangan  bo’yoqlar;  junni  bo’yash  uchun  mo’ljallangan 

bo’yoqlar;  poliaminli  tolalar  uchun  mo’ljallangan  dispers  bo’yoqlar.  O’z 

navbatida sellyuloza uchun mo’ljallangan faol bo’yoqlar bo’yash xususiyati 

va usuli bo’yicha 3 guruhga bo’linadi: 

1)  Sovuqda  bo’yaladigan  bo’yoqlar  (nomlanishi  X  harfiga  ega), 

kimyoviy tuzilishi  bo’yicha ular dixlortriazinli bo’yoqlarga mansub bo’lib, 

yuqori reaksion qobiliyatga ega.  

2)  iliq  vannada (60% C) bo’yaladigan bo’yoqlar (nomlanishi T  harfiga 

ega),  kimyoviy  tuzilishi  bo’yicha  ular  vinilsulfonli  bo’yoqlarga  mansub, 

reaksion qobiliyati, bo’yicha esa di- va monoxlortriazinli bo’yoqlar orasida 

oraliq holatni egallaydi. 

3)  issiq  vannada  (70-90

0

C)  bo’yalgan  bo’yoqlar  (nomlanishi  maxsus 

belgiga  ega  emas),  kimyoviy  tuzilishi  bo’yicha  ular  monoxlortriazinli 

bo’yoqlarga  mansub  bo’lib,  reaksion  qobiliyati  yuqoridagi  guruh 

bo’yoqlaridan past bo’ladi [22].  

Gidrolizlangan bo’yoqning yuvilish darajasi bo’yicha faol bo’yoqlar 

4 ta guruhga bo’linadi: 

-yaxshi yuviladigan va oq fonga  o’tmaydigan bo’yoqlar; 

-qoniqarli darajada yuviladigan va oq fonga qisman o’tadigan bo’yoqlar; 

-yomon yuviladigan va oq fonga o’tadigan bo’yoqlar; 

-Juda yomon yuviladigan va oq fonga faol o’tadigan bo’yoqlar. 

Faol  bo’yoqlarning  sellyuloza    bilan  ta’sirlanishi  tola  bilan 

ta’sirlanish  xarakteri  bo’yicha  faol  bo’yoqlarning  asosiy  ikkita  guruhi 

mavjud.  Ularning  biri  nukleofil  o’rin  olish    reaksiyasiga  kirishib, 

 

 

 

22 

sellyulozaning  rangli  murakkab  efirini  hosil  qiladi.  Ikkinchi    nukleofil 

birikish  reaksiyasiga  kirishib,  sellyulozaning  rangi  oddiy    efirini  hosil 

qiladi.  

 

Vinilsulfon  bo’yoqlar  faqat  faol  shaklga  o’tgandan  keyin  sellyuloza 

va suv bilan reaksiyaga kirishadi. 

Yuqorida  tavsiflangan  reaksiyalardan  ko’rinadiki,  sellyulozaning 

bo’yoq bilan rangli birikmasi hosil bo’lishi bilan bir qatorda yana keraksiz 

mahsulot – bo’yoqning gidrolizlangan shakli ham olinadi. Lekin gul bosish 

jarayonida  faol  bo’yoqlar  suvga  nisbatan  sellyuloza  bilan  yaxshiroq 

reaksiyaga  kirishadi,  chunki  Sell-O

-

  ionlarining  konsentratsiyasi  suvdagi 

OH

-

  ionlaridan  yuqori  bo’ladi  (sellyuloza  gidroksillarining  dissotsilanish 

konstantasi  suvnikidan  katta).  Sellyuloza  gidroksili  yuqori  nukleofillikni 

namoyon  etadi,  bu  ham  reaksiyaga  o’z  ta’sirini  ko’rsatadi,  suvning 

gidroksili – OH

-

 ga nisbatan sellyuloza bilan reaksiya 100 marta tez boradi. 

Tolaning  faol  markazlari  yaqinida  sorbsiyalangan  bo’yoqning  yuqori 

konsentratsiyasi hamda ularning tolaga diffuziyalanish qobiliyati sellyuloza 

bilan faol bo’yoq orasidagi reaksiyaning borishi uchun qulay sharoit yaratib 

beradi. Sell-O

-

 ionlarining konsentratsiyasi ko’payishi bilan sellyulozaning 

reaksion qobiliyati ortadi. 

Faol  bo’yoqlarning  muhim  xarakteristikalaridan  biri  ularning 

eritmalardagi 

barqarorligidir. 

Eritmalardagi 

ularning 

holatini 

barqarorlashtirish uchun turli barqarorlashtiruvchilar (stabilizatorlar), bufer 

moddalar –  mono – va dinatriyfosfatlar qo’shiladi. Bo’yovchi sistemalarga 

–  OH  (kraxmal),  -  NH

2

,  -  CH  guruhlarini  saqlovchi  moddalarni  kiritish 

tavsiya etilmaydi [24].