Buxoro davlat universiteti «Psixologiya» kafedrasi

Lider  -  ahamiyatli  vaziyatlarda  qolgan  ishtirokchilarning  xulqiga  sezilarli 

ta’sir ko’rsata oladigan guruh a’zosidir. 

B.D.Parыgin lider bilan raxbar o’rtasidagi quyidagi farqlarni aniqlagan: 

Raxbar rasmiy yul bilan tayinlanadi, lider norasmiy yul bilan ko’tariladi. 

Raxbarga qonun tomonidan huquq va vakolatlar berilgan, lider bunday huquq 

va vakolatga ega emas. 

Raxbar  guruh  manfaatlarini  guruhlararo  munosabatlar  tizimida  namoyon 

qiladi, lider faoliyati guruhning ichki faoliyati bilan cheklangan. 

Raxbar  guruh  faoliyati  uchun  qonun  oldida  javob  beradi,  liderda  bunday 

ma’suliyat yo’q. 

Liderlik  muammosi  buyicha  sotsial  psixologiyada  bir  necha  nazariyalar 

mavjud. 

Liderlik  -  kichik  guruhdagi  dinamik  jarayonlarga  taalluqli  bo’lib,  guruhdagi 

bo’ysunish  va  xukmronlik  munosabatlarini  aks  ettiruvchi  tushunchadir.  Liderlik 

ayni paytda ob’ektiv (konkret vaziyatda guruhning maqsad va vazifalari), sub’ektiv 

(guruh  a’zolarinig  individual  tipologik  xususiyatlari,  qiziqishlari,  extiyojlari) 

shuningdek  liderning  guruh  faoliyatining  tashabbuskori  va  tashkilotchisi  sifatida 

xarakatlari omillariga bog’liqdir. 

Liderlik  roli  nazariyasiga  ko’ra  (amerikalik  tadqiqotchi  R.Beylz)  liderlik  bu 

aloxida  rolni  qabul  qilishdir.  Ikkita  bir  biridan  sezilarli  farq  qiladigan  liderlik  roli 

mavjud. Birinchisi - professional roli, bajarilayotgan ish yuzasidan lider tomonidan 

bildirilayotgan  va  paydo  bo’lgan  muammoni  xal  qilishga  mo’ljallangan  taklif  va 

fikrlar.  Ikkinchisi  -  «ijtimoiy  -  emotsional  mutaxassis»  roli,  shaxslararo 

munosabatlardagi muammolarni hal qilish bilan bog’liq bo’lgan liderlik. 

Guruh  faoliyatining  samaradorligi  uchun  xar  ikkala  liderlik  shakly  mavjud 

bo’lishi kerak. 

Xususiyatlar  nazariyasiga  ko’ra  liderlikning  asosiy  determinanti  noyob 

liderlik sifatlariga ega bo’lishdir. Bu nazariyaga ko’ra ayrim odamlar tug’ma liderlik 

sifatlariga  ega  bo’ladilar  (shuning  uchun  ham  bu  nazariyaning  yana  bir  nomi 

xarizmatik nazariya deb ataladi). 

Interaktiv  nazariyaga  binoan  xar  qanday  guruhda  liderlikni  kim  zimmasiga 

olishini  bashorat  qilish  mumkin.  Buning  uchun  guruh  aьzolari  xarakteristikasi, 

vujudga  kelgan  vaziyat,  bajarilayotgan  vazifa,  shuningdek  liderlikka  nomzodning 

individual psixologik xususiyatlarini o’rganib, hisobga olish kerak. 

Vaziyat  nazariyasi  tadqiqotchilari  (M;  Amerikalik  tadqiqotchi  F.Fidler) 

fikriga  ko’ra  «Vazifaga  mo’ljal  olgan»  yoki  «odamlarga  mo’ljal  olgan»  lider 

faoliyatining  samaradorligi  guruhdagi  sharoitga  bog’liqdir.  Liderlik  funktsiyasini 

amalga  oshirish  uchun  o’ta  qulay  va  o’ta  noqulay  sharoitlarda  «vazifaga  mo’ljal 

---

 

26 

olgan»  lider  katta  natijalarga  erishadi.  O’rtacha  qulay  vaziyatlarda  esa  «odamlarga 

mo’ljal olgan» lider ustunlik qiladi. 

Sintetik  yoki  kompleks  nazariya  tarafdorlarining  ta’kidlashicha  liderlik  bu 

shaxslararo  munosabatlarni  tashkil  qilish  jarayonidir,  lider  esa  bu  jarayonni 

boshqarish  subьektidir.  Liderlik  -  guruh  funktsiyasidir,  uni  guruh  maksadlari  va 

vazifalarini  hisobga  olgan  holda  o’rganish  kerak.  Sintetik  model  liderlik 

jarayonining  uchta  asosiy  qismiga  eьtiborni  qaratadi;  lider,  ergashuvchilar  va 

vaziyat 

Liderlik  uslubi  -  lider  yoki  raxbar  tomonidan  unga  buysunuvchi  yoki  unga 

qaram  bo’lgan  odamlarga  tahsir  ko’rsatish  uchun  qo’llaniladigan  usul  va  metodlar 

to’plamidan iboratdir Liderlik uslubi Kurt Levin tomonidan taklif qilingan bo’lib u 

va shogirdlari tomonidan uchta uslub ajratilgan: avtoritar, demokratik va liberalь