Buxoro davlat universiteti pedagogika fakulteti chizma geometriya va chizmachilik kafedrasi

Dyuymli konus rezba chizmada quyidagicha belgilanadi: K 1-1¹¹/2 bu erda K

• 
  konus suzining bosh harfi, 1-1¹¹/2 rezba diametrining o'lchami.
  

Truba rezbalar dyuymli rezbalar singari teng yonli uchburchak profiliga ega bo'lib, uchidagi burchagi 55° ga teng. Truba rezbalarning radami dyuymli rezbalarning qadamidan maydaroq bo'ladi (ya'ni 1" ga kuprok uram to'g'ri keladi). Demak, truba rezba o'yig'ining chuqurligi ham kam bo'ladi. Bu esa yupqa devorli trubalarda ham rezba o'yish imkonini beradi. Truba rezbalar silindrik va konus rezbalarga bo'linadi.
Truba silindrik rezba uncha katta bo'lmagan bosim ostida ishlaydigan suv va gaz trubalarida va, shuningdek, burchakliklar va boisha detallarda ishlatiladi. Bu rezbalar GOST 6.357-73 ga ko'ra yasalib, yumaloqlab qo'yiladi va birikmada tishlari orasida zazor qolmaydi (7-shakl).
Silindrik truba rezbalar chizmada «Trub 1"» ko'rinishida belgilanadi. Bu yerda 1" — rezba ishlangan trubaning diametri ulchamini ifoda qiladi va u 25,4 mm emas, 33,25 mm ga teng. 25,4 esa trubaning suv yoki gaz o'tadigan ichki teshigi diametrini ifodalaydi.
Truba konus rezba govori bosimda va temperaturada ishlaydigan, mustahkam va zich birikmalarni talab qiladigan truba va yasamalarda ishlatiladi.
Truba konus rezbalarning asosiy ulchamlari GOST 6.211-52 ga ko'ra yasaladi va profili yumaloqlangan bo'ladi.


7-shakl



Chizmada truba konus rezba quyidagicha belgilanadi: K trub. 3\4" (8- shakl): bu erda K —konus so'zini bosh harfi, trub 3/4" ifodasi esa huddi GOST 6.357-52 ga ko'ra bajariladigan truba silindrik rezba ifodasining o'zginasidir.
Bunday konus truba rezbalarning yasovchi uchburchagining bissektrisasi konus utsiga tik yunalgan bo'ladi, konuslik esa 1 : 16 ga teng

.Yasovchi uchburchakning uchidagi burchak 60° ga teng bo'lgan konus truba rezbalar ham ishlatiladi. Bunday rezbalarning yasovchi uchburchagining bissektrisasi hiyaligi 1 : 16 ga teng bo'lgan konus o'qiga tik yo'nalgan bo'ladi va o'lchamlari GOST 6.111-52 ga ko'ra tanlab olinadi.
Trapetsiyasimon rezbalarning profili teng yonli trapetsiyadan iborat bulib, uchidagi burchagi 30° ga teng (9-shakl). GOST 9.484-60 ga ko'ra trapetsiya­simon rezbalar uchun 10 mm dan 640 mm gacha bo'lgan diametrlar belgilangan.
Trapetsiyasimon rezbalar, metrik rezbalar singari bir xil diametrda turli qadamli: yirik, normal va mayda qadamli bo'ladi.
Bundan tashkari, trapetsiyasimon rezbalar bir kirimli va kup kirimli, shuningdek, chapaqay va o'na qilib ishlanadi.
Chizmada trapetsiyasimon rezbalar huyidagicha belgilanadi (9-shakl): trap 30 X 6, bu erda 30 — rezbaning tashqi diametri, 6 — rezbaning qadami. SHunga o'xshash diametri 90 mm va qadami 12 mm bo'lgan uch yulli normal chapaqay trapetsiyasimon rezba «trap 90X 3X12) chap» ko'rinishida belgilanadi. Trapetsiyasimon rezbalar (ko'pincha ikki va uch yo'lli rezbalar) metall kesuvchi stanoklar, presslar va shunga, uxshash mexanizmlarning yurgizish vintlarida ishlatiladi.

9-shakl
Tirak rezbalarning yasovchisi teng yonsiz trapetsiyadan iborat bo'lib, uning bir yoni» ya'ni profilning ish bajaruvchi
tomoni 3° burchak, ikkinchi yoni esa 30⁰ burchak tashkil qiladi (11- shakl).
Bunday rezba profilining o'yiq qismi yumaloqlanadi, uchlari esa tekis kesilgan bo'ladi.
Tirak rezbalar ham trapetsiyasimon rezbalar kabi GOST 10.177—62 ga ko'ra yirik, normal va mayda qadamli, shuningdek, bir kirimli va ko'p kirimli, o'naqay va chapaqay bo'lishi mumkin.
Chizmada bunday rezbalar quyidagicha belgilanadi: tir. 46 X 10, bu erda 46- rezbaning tashqi diametri, 10 —■ rezba qadami.
Xuddi shunga o'xshash, diametri 70 mm va qadami 10 mm bo'lgan yirik qadamli o'nakay uch yo'lli tirak rezba «tir. 70X (3X10)» ko'rinishida belgilanadi (10- shakl).


10-shakl

11-shakl
Tirak rezbalar asosan o'q buyicha bir tomonga yunalgan katta kuch bilan yuklangan vintlarda, masalan, domkrat, ishlatiladi. Yuqorida ko'rib o'tilgan standart burchak va yarim yumaloq bo'lgan rezbalar ham ishlatiladi (11-shakl, a, b). Profili turtburchak yoki kvadrat bo'lgan rezbalar domkrat va presslarning vintlarida uchraydi.
Yarim yumalok yoki shu profilga o'xshash, masalan, uchlari yumaloqlangan trapetsiyasimon rezbalar vaqt-vaqti bilan bitta kuch ta'sir qilib turadigan vintlarda ishlatiladi.
Bu rezbalarni yasash dolgan rezbalarni yasashga ko'ra ancha murakkabdir, shuning uchun ham bular standartlashtirilmagan.

3. 
   REZBALARNING TURLARI VA BELGILANISHINI TASVIRLASH.
   

Rezbalar tashqi va ichki bo'ladi. Agar rezba sterjen sirtiga (boltga, Shpilkaga, vintga va shunga o'xshashlarga) ishlangan bulsa, tashqi rezba, agar teshiklarga (gayka, mufta, shpilka uyasi va shunga o'xshashlarga) ishlangan bo'lsa, ichki rezba deb ataladi. Ichki rezbalarni metchiklar bilan (12-shakl, a), tashqi rezbalarni plashkalar (12-shakl, b) eki rezba frezalari bilan, ikki rezba tarohchalari orasida vintni nakatka hilish yuli bilan (12- shakl, v) yoki maxsus stanoklarda roliklar orasidan O'tkazish usluli bilan qirqish (yasash) mumkin (12-shakl, g).
Rezbalarni qanday hosil qilish texnologiyasidan qatiy nazar, ular chizmada quyidagicha tasvirlanadi: a) sterjendagi rezbaning tashqi diametri tutash asosiy chiziqlar bilan, ichki diametri esa ingichka tutash chiziqlar bilan tasvirlanadi (13-shakl, a, b); b) teshikdagi rezbalar qirqim byerib ko'rsatilganda ichki diametri tutash asosiy chiziqlar bilan, tashqi diametri esa ingichka tutash chiziqlar bilan tasvirlanadi (14-shakl, a, b).
Agar rezbali teshik ko'rinmaydigan qilib tasvirlangan bo'lsa, barcha chiziqlar yo'g'onligi bir xil shtrix chiziqlar bilan chiziladi (15-shakl).
Sterjenning uh.iga parallel bo'lgan tekislikka proekdiyalab olingan tasvirda, ingichka tutash chiziq rezbaning sbegisiz bo'lgan butun uzunligigacha o'tkaziladi, teshik uqiga perpendikulyar tekislikdagi ko'rinishida esa uzunligi aylananing taxminan 3/4 qismiga teng bo'lgan va ixtiyoriy erda tugallanadiga

ningichka tutash yoy bilan chiziladi, rezbani tasvirlashda ingichka tutash chiziq asosiy chizivdan 0,8 mm uzoqlikda va rezba radami ulchamidan katta bulmagan masofada utkaziladi. Rezbali buyumlarning hirhimi va kesimida shtrixlash chiziklari sterjenda rezbaning tashqi diametrigacha, teshikda esa ichki diametr i gacha, ya'ni ikkala holda ham rezbaning tutash asosiy chizig'igacha etkaziladi (14-shakl, a, b). Rezbali sterjen va teshiklarda rezbaning chegarasini kursatuv chichiziq rezbaning, to'la profilli qismining oxirida sbegning boshlanishigacha o'tkaziladi. Rezbaning chegarasi rezbaning tashki diametrigacha o'tkaziladi va ko'rinar rezbalarda asosiy tutash chizih bilan, rezba ko'rinmas bo'lganda esa shtrix chiziq bilan tasvirlanadi (16-shakl, a, b, v va g lar).

15-shakl
Uchi berk rezbali teshiklarni 17-shakl, a da ko'rsatilgandek tasvirlash zarur.
Chizmasiga qarab tayyorlanmaydigan rezbalar chizmada 17-shakl, b, v larda ko'rsatilgandek tasvirlanadi, rezba teshigining chutsurligi bilan rezba uzunligi urtasida farh bo'lgan taqdirda ham huddi shunday tasvirlashga yo'l qo'yiladi.
Maxsus konstruktorlik vazifasiga ega bo'lmagan rezbali sterjen va teshiklardagi faskalar, sterjen yoki teshik o'qiga perpendikulyar tekislikdagi proektsiyalarida tasvirlanmaydi