Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni



Download 1,51 Mb.
bet143/144
Sana12.01.2022
Hajmi1,51 Mb.
#336771
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   144
Bog'liq
Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fan (1)

Qo’shimcha:
Farg`ona tabiiy geografik okrugi O`zbekistonning eng sharqida Tyanshan va Oloy tog` tizmalari orasidagi Farg`ona vodiysida joylashgan.

Farg`ona okrugini janubdan Turkiston va Oloy, sharqdan Farg`ona va Oto'ynoqi, shimoldan Chotqol, g`arbdan Mo`g`iltog` o`rab turadi. Faqat g`arb tomondan okrug torgina (8 -9 km) "Farg`ona" yoki "Xo`jand" darvozasi orqali Dalvarzin va Mirzacho`l tekisliklari bilan tutashib ketadi.

Farg`ona vodiysining uzunligi g`arbdan - sharqqa 370 km., o`rtacha kengligi 80 - 100 km, eng keng joyi esa sharqiy qismida bo`lib, 150 km ga yetadi. Farg`ona vodiysi bodom shakliga o`xshaydi.

Farg`ona vodiysining tekislik qismi Farg`ona botig`i deyiladi, uning atrofini geologik xususiyatlari va relyefi jihatdan bir - biridan farqlanadigan adir va tog`lar o`rab turadi.

Farg`ona okrugi tektonik botiqdan iborat bo`lib, asosan prollyuvial - allyuvial jinslar bilan to`ladi. Okrugning atrofini esa yosh (angropogen) burmalardan iborat mintaqa o`rab olgan. Bu yosh strukturani "adir" yoki "adir burmasi" deb yuritadilar.

Farg`ona okrugi mezazoy erasida sayoz dengiz suvi va botqoqliklar mavjud bo`lib, atrofda qalin o`rmonlar o`sgan. So`ngra bu o`simliklar qoldiqlari asosida ko`mir qatlamlari vujudga kelgan, paleogen davridagi suv havzalarida yashagan hayvon organizmlarining qoldiqlari asosida neft, gaz vujudga kelgan.

Farg`ona okrugi markaziy qismiga tomon pasaya boradi. Okrugni o`rab olgan adirlarning balandligi 600-1200 m. bo`lsa Isfara daryosining yoyilma konusi 540 m, Andijon shahri 496 m va Namangan shahri 449 m. dir. Farg`ona okrugining markaziy pasttekislik qismida cho`l landshafti hukmron, ba'zan qum massivlari , barxanlar ham uchraydi.

Farg`ona botig`ining markaziy qismida yanvarning o`rtacha harorati 3 gr. bo`ladi. Ba'zi yillari shimol va shimoli-sharqdan sovuq havo massasi esib, tog`lardan oshib o`tadi va okrug haroratini juda pasaytirib yuboradi. Ana shunday paytlarda eng past harorat -30, -31 gr. ga tushadi. Ammo qish faslida sovuqlar bilan birga, ba'zan +15gr. issiq kunlar ham bo`ladi.

May oyining ikkinchi yarmidan boshlab, havo isib ketadi yog`in miqdori keskin kamayadi, haqiqiy issiq, quruq yoz fasli boshlanadi. Farg`ona okrugida yoz issiq - iyulning o`rtacha harorati 26-27 gr. bo`lib, uzoq davom etadi. Vegetatsiya davri 235-240 kun ijobiy haroratning yig`indisi 4000-4800gr. Bu esa okrugda paxta kabi texnika ekinlarining, anor, anjir kabi subtropik o`simliklarning o`sishi uchun qulay imkoniyat beradi. Bir yilda faqat 50-62 kun davomida harorat 0 gr. dan past bo`ladi.

Okrugda yog`in miqdori 98-226 mm. Lekin yog`in miqdori hududning hamma yerida bir xil emas. Agar okrugning g`arbiy qismida (Qo`qon) 98 mm yog`in tushsa, sharqiy qismida (Andijon) 226 mm yog`in yog`adi. Buning asosiy sababi shuki, okrug relyefi g`arbdan – sharqqa balandlashib boradi.

Okrugda kuchli shamollar tez-tez takrorlanib turadi. Bu kuchli shamollar ichida "Qo`qon" va "Bekobod" deb ataladigan shamollar xarakterlidir.

Bu shamollar oktabr oyidan mart oyigacha hukmronlik qiladi. "Bekobod" shamoli okrugdan Mirzacho`l tomonga (Bekobod) qarab sekundiga 15-40 m tezlikda esadi, bahor va kuz oylarida teskari tomondan Qo`qon shamollari esadi.

Okrugda eng katta va sersuv daryolar Norin, Qoradaryo va Sirdaryodir.

Norin daryosi markaziy Tyanshan tog`laridan boshlanuvchi Kichik va Katta Norinning qo`shilishidan hosil bo`ladi. Norin qor va muzliklarni erishidan to`yinadi. Shu sababli Uchqo`rgon shahri yonida bir yilda o`rtacha sekundiga 427 m3 suv oqsa, shuning 44,9 % mart - iyun oylariga to`g`ri keladi. Yillik oqimning 35,9 % iyul, sentabrga, 19,2 % oktabr, fevral oylariga to`g`ri keladi.

Norin daryosi Namangan viloyatining Baliqchi qishlog`idan Qoradaryo bilan qo`shilib, Sirdaryo nomini oladi. Qoradaryo Farg`ona va Oloy tog`laridan boshlanuvchi Tor va Qoragulja daryolarning qo`shilishidan vujudga keladi. Qoradaryo qor va muzliklarning erishidan to`yinadi. Uning yillik o`rtacha suv sarfi Baliqchi qishlog`i yonida sekundiga 123 m3 bo`lib, shuning 46,4% iyul, sentabr oylariga va 39,2% oktyabr - fevral oylariga to`g`ri keladi.

Sirdaryo - Norin va Qoradaryoning qo`shilishidan vujudga keladi uni 300 km qismi Farg`ona okrugi hududidan oqib o`tadi. Uning yillik o`rtacha oqimi Kalqishloq yonida sekundiga 503 m3 bo`lsa, Qizil qishloqda sekundiga 570 m3 yillik oqimni 100% desak, shundan, Kalqishloq yonida 45,3 % mart – iyun, 27,4 % iyul - sentabr oylariga to`g`ri keladi.

Farg`ona okrugining 1500-3000 m chuqurlikdan issiq mineral suvlar: Chortoq, Go`rtepa, Qiziltepa kabi joylaridan chiqadi. Bu yerdagi termal yer osti suvlarining harorati 40-75C ga yetadi. Minerallar miqdori juda ko`p. Tarkibida yod, brom, sulfid, radon va boshqa moddalar bor. Bu esa yer osti suvlaridan faqat sug`orishda, shahar, qishloqlarni komunal xo`jalikni suv bilan ta'minlashgina emas, balki davolashda ham foydalanish uchun imkon beradi.

Farg`ona okrugining adirlarga tutashgan joyida rang, qo`ng`irbosh, shayton kovush kabi o`simliklar o`sadi. Ko`p yillik o`simliklardan oqquray, oqshuvoq, mingbosh, qizil burgan kabilar ham mavjud. Okrugning markaziy qismidagi sho`rxok yerlarda baliqko`z, seta, sho`ra ko`p o`sadi. Bulardan tashqari bu qismda yulg`un va ayrim efemerlar o`sadi. Qator-qator qum tepalar bo`lgan yerlarda esa juzg`un, quyonsuyak, qizilcha, tariqbosh, qizilcho`p, urg`ochi selin o`sadi. Dehqonchilik qilinadigan hududlarda yantoq, eshaksho`ra, kakra kabi o`simlik uchraydi.

Okrugda eng ko`p uchraydigan hayvon turlaridan kalamush, ko`rsichqon, bo`rsiq, bo`ri, tulki, jayra, kaltakesaklar, qushlardan esa chugurchuk, so`fito`rg`ay. To`qay hayvonlaridan chiyabo`ri, o`rdak, g`oz, qirg`ovullarni aytib o`tish mumkin.

Farg`ona okrugining tabiati go`zal, shifobaxsh, tabiiy resurslari xilma - xil bo`lganligidan uni Turkistonning "durdona"si deb atashadi.

Farg`ona okrugi o`z navbatida markaziy Farg`ona va adirlar deb ataladigan 2 ta tabiiy geografik rayonga bo`linadi.


Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   144




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish