Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni



Download 1,51 Mb.
bet137/144
Sana12.01.2022
Hajmi1,51 Mb.
#336771
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   144
Bog'liq
Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fan (1)

Qo’shimcha:
Bu okrug Sirdaryo vodiysining o`rta qismi, Chirchiq hamda Ohangaron vodiylarining quyi qismida joylashgan bo`lib, Toshkent-Mirzacho`l botig`ini o`z ichiga oladi. Okrug janub tomondan Nurota, Morguzar va Turkiston tizmalari bilan sharqdan Mo`gultog`, Qurama tog`lari bilan, shimoli-sharqdan Chotqol, Qorjon tog` tizmalarining tog` etaklari bilan o`ralgan. Shimol va g`arb tomondan okrugning chegarasi shartli ravishda O`zbekistonning Qozog`iston bilan bo`lgan davlat chegarasi orqali o`tadi.

Janubi-sharqda esa 9 km kenglikda Xo`jand darvozasi orqali Farg`ona vodiysidan ajralib turadi.

Toshkent Mirzacho`l okrugi Sirdaryoning o`rta oqimini, Chirchiq va Ohangaron daryolarining quyi qismlarini o`z ichiga oladi.

Qo`shni Qizilqumdan vujudga kelish tarixi, yer yuzasining tuzilishi, iqlimi, sersuvligi, unumdor allyuvial va bo`z tuproqlarining mavjudligi bilan farq qiladi.

Ma'muriy jihatdan okrug hududida Toshkent, Sirdaryo va Jizzax viloyatlari bor.

Bu okrug geologik jihatdan G`arbiy Tyanshan va Turkiston megoantiklinali orasidagi sinklinalda joylashib, so`ngra Sirdaryo va uning doimiy hamda vaqtli irmoqlari keltirilgan jinslar bilan to`ldirilgan okrug Alp tektonik jarayonida G`arbiy Tyanshan tog` sistemasining qayta ko`tarilishi tufayli neogenning yuqori (pliosenda) qismida quruqlikka aylangan. Mirzacho`lni pastqam yerlarida sayoz ko`llar qolgan. Shu sababli Mirzacho`lning ba'zi yerlarida ko`l yotqiziqlari ham uchraydi.

Toshkent - Mirzacho`l okrugi asosan allyuvial jinslardan tashkil topgan, chunki okrug quruqlikka o`tgach Sirdaryo bir necha tarmoqlarga bo`linib, Mirzacho`lni har joyidan oqqan. Bu yerdagi Sho`ro`zak, Sardoba, Qorao`y, Yog`ochota va boshqa botiqlar Sirdaryoning o`sha qadimgi o`zanlaridir.

Toshkent - Mirzacho`l okrugi relyef xususiyatiga ko`ra ancha murakkab bo`lib, Sirdaryo vodiysiga tomon pasaya boradi. Mirzacho`l janubiy qismi (Xovos Jizzax temir yo`l yaqinida) dengiz sathidan 313-385 m baland bo`lsa, Guliston shahri 276 m, Sirdaryo shahri 240 m balandlikdadir. Sharq va shimoli-sharqqa tomon okrugning yer yuzi balandlashib boradi. Chinoz 278 m, Yangiyo`l shahri 338 m, Bo`zsuvda Chirchiq vodiysining mutloq balandligi 173 m. Toshkent - Mirzacho`l okrugining hozirgi relyefini vujudga kelishida daryolar ishi juda katta rol o`ynagan, daryolar 3 tadan 5 tagacha qayirlar hosil qilib relyefni murakkablashtirib yuborgan.

Okrugni juda katta qismida, Sirdaryoning chap sohilida,ko`hna qayirlar joylashgan, ular Mirzacho`l tekisligini ham egallaydi. U yer yuzasi tuzilishiga ko`ra shimol, shimoli- g`arbga nishab bo`lib, bir necha qoldiq o`zanlar – Yog`ochota, Yettisoy, Sardoba, Sho`ro`zak, Qorauy va boshqa o`zanlar bor, ular orasida ko`tarilgan yerlar mavjud. Bu baland yerlarni Boyovut, Mirzaobod, Yerijar massivlari deb yuritiladi.

Okrugning iqlimi kontinental, qishi sovuq, yozi issiq va quruq bo`ladi. Okrugning shimoli-g`arbiy qismi ochiq bo`lganidan Arktika havo massasi bemalol kirib keladi va natijada qish oylarida harorat pasayib ketadi. Okrugda yanvar oyining o`rtacha harorati -1-3 gr. bo`ladi. Iyul oyining o`rtacha harorati +27+29 gr., haroratning yillik o`rtacha ampletudasi 30 gr. ga yetadi. Vegetatsiya davrida haroratning yig`indisi 4300-5000 gr. ga yetib, paxta kabi issiqsevar o`simliklar o`sishi uchun imkon tug`iladi. Yog`inlar okrug bo`yicha notekis taqsimlangan, eng kam yog`in okrugning janubi-g`arbiy qismiga to`g`ri kelib, yillik miqdori 250 -300 mm ni tashkil etadi.

Shimoli - sharqiy tomoniga ortib borib, 300-400 mm ga yetadi. Bunga asosiy sabab o`sha yo`nalish bo`yicha relyefning balandlanishi natijasida haroratning pasayishi.

Toshkent - Mirzacho`l okrugida yil bo`yi asosan shimoli-sharqiy va shimoli - g`arbiy tomondan shamol esib turadi. Shamolning o`rtacha tezligi 1,5-4,2 m/sek. ga teng.

Okrugning janubi-sharqida (Xovos yaqinida) bahor va qish faslida Farg`ona vodiysi tomondan ancha kuchli shamol esadi. Ba'zan bu shamolning tezligi sekundiga 40 m. ga yetadi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugidagi daryolardan biri Sirdaryoning eng katta irmog`i bo`lgan Chirchiq daryosidir. U qor va muzlarning erishidan to`yinadi. Chirchiq daryosini to`yintirib turishda Chotqol va Pskom irmoqlarining salmogi katta, chunki Chirchiq daryosi yillik oqimining 55 % i Chotqol irmog`i hissasiga, 36% i Pskom hissasiga va 9% i Ugom daryosi hissasiga to`g`ri keladi.

Ohangaron daryosi mavsumiy qorlarning erishi va yomg`ir suvlaridan to`yinadi. Shu tufayli yillik oqimning 75-80% i mart, may oylariga to`g`ri keladi. Ohangaron daryosidagi toshqin suvlarni to`plab qolish uchun uning quyi qismida suv sig`imi 250 mln. m3 keladigan Toshkent suv ombori qurilgan.

Okrugning janubiy qismidagi Turkiston Nurota tog`-laridan Zominsuv va Sangzor daryolari okrug hududiga yetib keladi. Sangzor vodiysida suv sig`imi 90 mln. m3 bo`lgan Jizzax suv ombori qurilgan.

Okrugdagi ko`llardan Aydar - Tuzkon -Arnasoy ko`l tizimi zaxkash suvlaridan vujudga kelgan. Maydoni 1678 km2 bo`lib, 11,8 km3 suv to`plangan. Ko`l har yili 1,0-1,1 km3 zovurlardan, 0,3 - 0,4 km3 yog`indan suv oladi va 265 -2,9 km3 bug`latadi. Grunt suvlari Mirzacho`lda 2-10 m., shimoli-sharqda 30-40 m. dan 200-300 m. gacha yetadi. Bu katta chuqurliklarda chuchuk suvli qatlam joylashgan. Paleozoy yotqiziqlari orasida 1500 -3000 m chuqurlikdan juda katta mineral termik suv qatlami borligi aniqlandi. Bundan Toshkent shahrida, Kalasda foydalanilmoqda Toshkent - Mirzacho`l okrugi cho`l zonasida joylashgan, tuprog`i bo`z tuproqdir. Lekin grunt suvi yaqin bo`lgan Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron daryolarining quyi qayirlarida chirindisi kam allyuvial o`tloq tuproq tarqalgan. Toshkent - Mirzacho`l okrugining o`simlik qoplami joyning relyefi, iqlimi, gurunt suvining xususiyati va tuproq tarkibiga, relyefi past gurunt suvi serob bo`lgan yerlarda - Sirdaryo va uning Chirchiq, Ohangaron irmoqlarining qayirlarida hamda eski birinchi qayirlarida to`qaylar ko`p uchraydi. Bunday yerlarda turong`il, terak, jiyda, tol, yulg`un, qamish, yantoq va boshqa o`simliklar o`sadi.

Toshkent - Mirzacho`l okrugida tabiiy sharoitning o`zgarishiga qarab turli joyda turlicha hayvonlar: to`qayzorlarda - to`qay mushigi, yovvoyi cho`chqa, chiyabo`ri, o`rdak, g`oz, qirg`ovul, quyon, suv kalamushi, loyxo`rak, suvilonlari yashaydi.

Okrugning qolgan yerlarida esa tulki, bo`ri, bo`rsiq, Mirzacho`lda -qo`shoyoq, yumronqoziq, qumsichqon, jayron, tashbaqa, chayon, falang va boshqa hayvonlar bor.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi o`z navbatida Forish -Jizzax, Mirzacho`l, Chirchiq - Ohangaron tabiiy - geografik rayonlarga bo`linadi.

1. Forish - Jizzax tabiiy geografik rayoni o`z ichiga Jizzax cho`llarini va tog` oldi prolyuvial tekisliklarini olib, janubda Nurota-Quytosh, tizmalarining tog` oldi tekisliklarini olib, (Turkiston - Nurota okrugi) g`arbda Qizilqum okrugi bilan shimolda va sharqda Mirzacho`l rayoni bilan chegaradosh.

Rayon relyefiga ko`ra, past balandliklardan iborat bo`lgan allyuvial tekislik hisoblanib, janubdan shimolga qarab pasayib boradi. Uni Nurota - Quytosh tog`laridan boshlanuvchi Temirbuloq, Kattaich, Sop, Majrum, Forish, Yangiqishloq kabi soylarning keltirma yoyilmalari qoplab olib, relyefini ancha murakkablashtirgan.

Iqlimiga ko`ra qish uncha sovuq (yanvarning o`rtacha harorati -1 gradus atrofida) bo`lmasdan vegetatsiyali qish 45% atrofida, yoz esa issiq (iyulning o`rtacha harorati +27,8 gr. +28, 5C. ) va quruq, +10gr. dan yuqori bo`lgan kunlardagi haroratning yig`indisi 4700 S. atrofida.


Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   144




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish